Lise Öğrencilerinde Gündüz Uykululuk Durumu ve İlişkili Faktörler
Lise Öğrencilerinde Gündüz
Uykululuk Durumu ve İlişkili
Faktörler
Daytime Sleepiness and Related
Factors Among High School Students
(Araştırma)
Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi (2011) 50-60
Ar. Gör. Dr. Deniz KOÇOĞLU*, Öğr. Gör. Selda ARSLAN*
*Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, Konya, Türkiye
ÖZET
Amaç: Bu çalışmada lise öğrencileri arasında gündüz uykululuk durumunun yaygınlığını ve
risk faktörlerini değerlendirmek amaçlanmıştır.
Gereç-Yöntem: Kesitsel türde bir çalışmadır. Araştırma 1962 lise öğrencisiyle yapılmıştır.
Verilerin toplanmasında araştırmacılar tarafından hazırlanmış sosyodemografik-ekonomik
özellikler, uyku alışkanlıkları, uyku sorunları ve gündüz uykululuk durumunu değerlendiren
anket formu kullanılmıştır. İstatistiksel analizlerde sayı, yüzde ve lojistik regresyon analizi
(backward metodu) yöntemlerinden yararlanılmıştır.
Bulgular: Öğrencilerde gündüz uykululuk prevalansı % 28.7 olarak bulunmuştur. Lojistik
regresyon analizine göre gündüz uykululuk durumu için risk faktörleri 17 yaş ve üzerinde
olma, cinsiyetin kız olması, ekonomik durumunu kötü algılama, gelecek belirsizliği hissetme,
sigara içme, alkol kullanma, internet - oyun amaçlı bilgisayar kullanımının günlük 2 saat ve
üzeri olması, geç yatma (22.00’dan sonra), erken uyanma (8.00’dan önce), uykuya dalmada
sorun yaşama, gece uykuda konuşma, diş gıcırdatma ve uyumadan önce huzursuzluk hissidir.
Sonuç: Lise öğrencilerinde gündüz uykululuk durumunun yaygın bir sağlık sorunu olduğu;
gündüz uykululuk durumu için bireysel özellikler, alışkanlıklar ve uyku kalitesini etkileyen
sorunların yanı sıra ekonomik durumla ilişkili algıların da önemli bir risk faktörü olduğu
sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Uyku sorunları, risk faktörleri, öğrenciler
ABSTRACT
Aim: The aim of this study was to evaluate the prevalence and risk factors of daytime sleepiness
among high school students.
Methods: This was a cross – sectional study. The study was conducted on1962 high school
student. Data were collected using a questionnaire prepared by researchers, which included
sociodemographic – economic characteristics, sleep habits, sleep problems, and daytime
sleepiness of participants. Statistical analysis was carried out using the number - percentage
range and logistic regression analyses (backward method).
Lise Öğrencilerinde Gündüz Uykululuk Durumu ve İlişkili Faktörler
Daytime Sleepiness and Related Factors Among High School Students
51
Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi (2011) 50-60
Results: The prevalence of daytime sleepiness in students was found 28.7%. According to the
logistic regression analyses; the risk factors of daytime sleepiness were being over 17 years,
female sex, poor assessment of economic status, perceived future uncertainty, smoking,
drinking alcohol, computer/internet using over 2 hours of daily, late bedtime (after 10 pm),
early wake times (before 8 am), having difficulties falling sleep, sleep talking , grinding of
teeth, and feeling of restlessness before sleep.
Conclusion: It was identified that the daytime sleepiness was a common health problem for
high school students and perception related to economic situation was important risk factor
for daytime sleepiness as well as individual characteristics, habits and problems affecting the
quality of sleep.
Key Words: Sleep disorders, risk factors, students
Giriş
Okul hemşireliği; öğrencilerin sağlığını geliştirme, akademik başarılarını arttırma ve
sağlıklı bir yaşam sürdürmeleri için çalışan, profesyonel bir hemşirelik dalıdır.1
Okul
hemşiresinin çok sayıda rolü ve uygulamaları bulunmakla birlikte öğrencilerde sık
görülen sağlık sorunlarının farkında olması ve gerekli önlemleri alması beklenmektedir.
Son zamanlarda yapılan çalışmalar da uyku sorunlarının öğrenciler arasında yaygın bir
sağlık sorunu olduğunu göstermektedir.2-7
Uyku sağlıklı yaşamın önemli bir parçası ve sağlığın sürdürülebilir olması için gerekli
olan bir süreçtir.8
Ancak öğrencilerin bu süreçte sorun yaşadığı ve uykuyla ilgili
problemlerin yüksek bir prevelans gösterdiği bilinmektedir.3,5,7,9-11 Uyku sorunlarının
sağlık ve günlük yaşam üzerine çok sayıda olumsuz etkisi bulunmaktadır. Yapılan
çalışmalar değerlendirildiğinde uyku sorunlarının özellikle kadınlarda kardiovasküler
hastalık ve mortatalite hızlarını artırdığı, 12 konsantrasyon, hatırlama yeteneğini ve
finans durumunu olumsuz etkilediği, hobi gibi aktivitelere ayrılan sürelerin azalttığı,13-14
trafik ve iş kazası riskini artırdığı 15 ile ilgili sonuçlarla karşılaşılmaktadır. Öğrenciler
içinse bu sorunlara ek olarak fiziksel, kognitif ve emosyonel fonksiyonu olumsuz
etkilediği, akademik başarıyı düşürdüğü, davranış problemlerini ortaya çıkardığı, ders
dışı etkinliklere katılma durumunu azalttığıyla ilgili literatür bilgileri bulunmaktadır.
13,16-19
Uyku sorunlarının öğrenciler arasındaki prevelansının yüksek olması ve uyku
sorunlarının sağlık ve akademik yaşamları üzerine olan ciddi etkilerinin belirlenmesi,
uyku sorunlarının kontrol altına alınması için gerekli olan risk faktörlerinin
tanımlanması gereksinimini ortaya çıkarmıştır. Literatür, öğrencilerde uyku sorunlarıyla
ilgili risk faktörlerini oldukça geniş bir yelpazede tanımlamaktadır. Sosyodemografikekonomik risk faktörleri cinsiyet, yaş, beden kitle indeksi, etnik yapı, aile geliri, ailenin
eğitimi, yaşanılan toplumun ekonomik olanakları ile özetlenebilirken2,5,20 sigara, alkol,
kafein tüketimi, kahvaltı sıklığı, televizyon-bilgisayar-ev ödevine ayrılan süre gibi yaşam
alışkanlıkları,4,5,7,21 yatma-uyanma saati, ebeveynlerin uyku şekilleri/alışkanlıkları, ağız
solunumu, periyodik bacak hareketleri, uyku çevresinin özellikleri gibi uyku düzeni ile
ilgili faktörler,4,5,20 okul-ev arasındaki ulaşım süresiyle,5,21 kötü sağlık algısı, ruh sağlığı
sorunları5,7 gibi sağlık sorunları da risk faktörleri arasında yer almaktadır. Bu risk faktörleri
Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi
Hacettepe University Faculty of Health Sciences Nursing Journal
52
Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi (2011) 50-60
değerlendirildiğinde uyku sorunlarında ailenin ve yaşanılan toplumun ekonomik
özellikleri ve olanaklarının öğrencinin bireysel risk faktörleriyle birlikte etkili olduğu
görülmektedir. Ülkemiz içinde uyku sorunları ile ilgili risk faktörlerinin tanımlanmasına
yönelik çalışmalara gereksinim bulunmaktadır. Bu nedenle bu çalışmanın amacı,
akademik performansı olumsuz etkileyen ve önemli uyku sorularından biri olan
gündüz uykululuk durumunun lise öğrencileri arasındaki yaygınlığını belirlemek ve
sosyoekonomik durum, bireysel alışkanlıklar, uyku alışkanlıkları ve uyku sorunları gibi
faktörlerle gündüz uykululuk durumu arasındaki ilişkiyi incelemektir.
Gereç ve Yöntem
Araştırmanın türü ve yeri: Kesitsel türdeki çalışma Konya şehir merkezinde yer alan
liselerde 2007-2008 Eğitim-öğretim yılı güz yarı yılında yapılmıştır.
Araştırmanın çalışma grubu: Konya şehir merkezinde bulunan liselerde eğitim
gören 36 882 lise öğrencisi araştırmanın evrenini oluşturmuştur. Araştırmanın örnek
büyüklüğünün belirlenmesinde “İki örneklemli oran testi için örneklem büyüklüğü”
için hazırlanan bir tablodan yararlanılmıştır.22 Türkiye’de gençlerle ile yapılan bir
çalışmada gündüz uykululuk sıklılığı % 22.8’in bulunmuştur.23 % 5 anlamlılık düzeyi,
% 80 güç oranı ve gündüz uykululuk durumunun prevelansı dikkate alınarak tabloda
bildirilen örnek büyüklüğü 1934 olarak bulunmuştur. Araştırmanın uygulaması
sırasında çıkabilecek veri kayıpları göz önünde bulundurularak önerilenin üstünde
bir sayı (1962) örneklem büyüklüğü olarak alınmıştır. Çalışmada örnek seçiminde
tabakalı örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Türkiye’de giriş koşulları birbirinden farklı
lise türleri bulunmaktadır. Ancak bu çalışmanın ana değişkeni olan gelecek belirsizliği
yönünden liseleri genel lise ve meslek lisesi olmak üzere iki ana tabakaya ayırmak
mümkündür. Meslek lisesine giden öğrenci sayısı 19 732, genel liselere kayıtlı öğrenci
sayısı ise 17 150’dir. Meslek liseleri için tabaka ağırlığı 0.535; genel liseler içinse 0.465
olarak belirlenmiştir. Böylece meslek liselerinden 1049, genel liselerden de 913 öğrenci
olmak üzere 1962 öğrenci araştırmanın çalışma grubunu oluşturmuştur.
Veri Toplama Yöntemi ve Araçları; Verilerin toplanmasında öğrencilerin bazı bireysel
özellikleri, uyku alışkanlıkları, uyunulan çevrenin özellikleri, uyku sorunları ve
gündüz uykululuk durumunu değerlendirmeye yönelik araştırmacılar tarafından
oluşturulmuş bir anket formu oluşturulmuştur. Uygulamaya geçilmeden önce anket
formunun araştırma kapsamında bulunmayan bir lisede eğitim gören on lise öğrencisi
ile ön uygulaması yapılmış, ön uygulama ile veri toplama araçlarının 10-15 dk içinde
uygulanabildiği, veri toplama araçlarında yer alan soruların anlaşılır olduğu ve elde
edilen verilerin araştırmada istenen verileri toplamak için yeterli olduğu görülmüştür.
Araştırma verileri 02 Ocak-31 Ocak 2008 tarihleri arasında sınıf içinde, araştırmacıların
ve rehber öğretmenlerin denetiminde öğrencilerin öz-bildirimine dayalı olarak
toplanmıştır.
Araştırmanın değişkenleri; Araştırmanının bağımlı değişkeni gündüz uykululuk
yaşama durumu iken, bağımsız değişkenleri aşağıdaki kapsamda değerlendirilmiştir:
Bireysel Özellikler ve alışkanlıklar; Yaş, okul türü, cinsiyet, hafta içi günlük televizyon
izleme, oyun ya da internet amaçlı bilgisayar kullanımı, sosyal ve sanatsal faaliyetlere
katılma ve eğlence amaçlı okuma için ayrılan süre, sigara, alkol kullanımı,
Lise Öğrencilerinde Gündüz Uykululuk Durumu ve İlişkili Faktörler
Daytime Sleepiness and Related Factors Among High School Students
53
Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi (2011) 50-60
Ekonomik değişkenler; Algılanan ekonomik durum ve gelecek belirsizliği hissetme
durumu,
Uyku alışkanlıkları ve sorunları; uykuda yürüme, konuşma, diş gıcırdatma, uyumadan
önce huzursuzluk hissi yaşama, uykuya dalma sorunu, gece uyanma, hafta içi uykuya
yatma saati ve uyanma saati olarak değerlendirilmiştir
Öğrencilerin gündüz uykululuk yaşama sorununa, gün içinde uyku gereksinimi
hissetme, yorgunluk, uyku nedeniyle dikkatini toplamada sıkıntı yaşama ve istenmeyen
zamanlarda bile uykuya dalma öyküsü olup olmadığı değerlendirilerek karar verilmiştir.
Çalışmanın etik yönü: Araştırmanın yürütülmesine ilişkin gerekli izin Konya İl
Milli Eğitim Müdürlüğünden alınmış ve araştırmaya katılan öğrencilerden araştırma
hakkında açıklamalar yapıldıktan sonra sözel bilgilendirilmiş onam alınmıştır.
İstatistiksel analizler: İstatistiksel analizlerde SPSS 16.0 istatistik programından
yararlanılmıştır. İstatistiksel analizlerde sayı, yüzde, ortalama, standart sapma
dağılımları, ki kare, bağımsız gruplarda t testi ve lojistik regresyon analizi (Backward
metodu) yöntemlerinden yararlanılmıştır.
Bulgular
Çalışma kapsamına alınan öğrencilerin yaş ortalaması 16.1±1.1 olup; % 56.3’ü erkek
öğrenci, % 31.8’i lise birinci sınıf öğrencisi ve % 53.5’i meslek lisesinde öğrenim
görmektedir. Öğrencilerin ekonomik durumu değerlendirildiğinde % 72.9’u ekonomik
durumunu “orta-kötü” olarak algıladığı; % 13.3’ünün gelecek belirsizliği yaşamakta
olduğu belirlenmiştir. Öğrencilerin bazı alışkanlıklarına bakıldığında ise % 13.2’si
sigara kullanmakta, % 4.7’si alkol tüketmektedir. Öğrencilerin uyku alışkanlıkları
değerlendirildiğinde % 81.8’inin hafta içi saat 22.00’dan sonra uyudukları, % 89.0’ının
da hafta içi saat 8.00’dan önce uyandıkları bulunmuştur. Öğrencilerin % 3.1 uykuda
yürüme, % 20.7 uykuda konuşma, % 5.3 uykuda diş gıcırdatma, % 19.4 uyumadan önce
huzursuzluk, % 21.3 uykuya dalma ve % 39.4 gece uyanma sorunları bulunmaktadır
(Tablo 1). Öğrencilerin gün içi okul dışında yaptığı bazı aktivitelere gün içinde
ayırdıkları zamana bakıldığında ise eğlence amaçlı okuma için ortalama 0.24±0.42,
sosyal ve sanatsal faaliyetler için ortalama 0.38±0.48 saat, bilgisayar kullanımı için
ortalama 0.48±0.50 ve televizyon izlemek içinse 1.11±0.45 saat zaman ayırdıkları
belirlenmiştir.
Araştırmada öğrencilerin gündüz uykululuk prevelansı % 28.7 olarak belirlenmiştir.
Öğrencilerin gündüz uykululuk durumu ile bağımsız değişkenler arasındaki ilişki
ki kare analiziyle değerlendirilmiştir. Analiz sonuçlarına göre; kız öğrencilerde, 17
yaş üzerinde olan, ekonomik durumu kötü olan, gelecek belirsizliği hisseden, sigara
ve alkol kullanan, yatma, 22:00’ dan sonra uyuyan ve sabah 08:00’ den önce uyanan,
uykuda konuşma, diş gıcırdatma, yürüme, uykuya dalma, gece uyanma sorunu olan
ve uyumadan önce huzursuzluk hisseden öğrencilerde diğer gruplara göre gündüz
uykululuk durumunun daha fazla yaşandığı ve farkın istatistiksel olarak anlamlı
olduğu görülmektedir (p<0.05) (Tablo 2). Ayrıca gündüz uykululuk durumu yaşayan
öğrencilerin hafta içi televizyon izlemek ve bilgisayar kullanmaya daha fazla zaman
ayırdıkları görülmektedir (p<0.05). Hafta içi okuma amaçlı ve sosyal-sanatsal
faaliyetlere ayrılan süre bakımından gündüz uykululuk durumu yaşayan ve yaşamayan
grup arasında fark bulunmamaktadır (p>0.05) (Tablo 3).
Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi
Hacettepe University Faculty of Health Sciences Nursing Journal
54
Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi (2011) 50-60
Tekli analizlere göre anlamlı olan değişkenlerle risk faktörlerinin belirlenmesi için
lojistik regresyon analizi yapılmıştır. Bu çalışmada saptanan gündüz uykululuk durumu
yaşamada belirleyici olan risk faktörleri 17 yaş ve üzerinde olma (OR: 1.478 Cl:1.186-1.842),
cinsiyetin kız olması (OR:2.006 Cl:1.591-2.528), ekonomik durumunu kötü algılama
(OR.2.018 Cl:1.207 -3.374), gelecek belirsizliği hissetme (OR:1.516 Cl:1.123-2.046), sigara
içme (OR:1.559 Cl: 1.124-2.163), alkol kullanma (OR:2.315 Cl:1.417-3.783), internet - oyun
amaçlı bilgisayar kullanımının günlük 2 saat ve üzeri olması (OR: 1.266 Cl: 1.013-1.581)
22.00’dan sonra yatma (OR: 1.459 Cl: 1.088-1.957), sabah 8.00’den önce uyanma (OR:
2.927 Cl: 1,911-4,485), uykuya dalmada sorun yaşama (OR: 1.667 Cl: 1.301-2.135), gece
uykuda konuşma (OR: 1.481 Cl: 1.153-1.903), diş gıcırdatma (OR: 1.573 Cl: 1.003-2.467),
ve uyumadan önce huzursuzluk hissidir (OR: 1,992 Cl:1.504-2.508) (Tablo 4).
Tablo 1. Öğrencilerin uyku sorunlarına neden olabilecek bazı belirleyicilere göre dağılımı (n=1962)
Sosyodemografik Özellikler Sayı (%)
17 Yaş üzerinde olma 739 37.7
Cinsiyetin kız olması 858 43.7
Ekonomik durumunu kötü olarak algılama 77 3.9
Gelecek belirsizliği hissetme 260 13.3
Alışkanlıklar
Sigara kullanma 259 13.2
Alkol kullanma 93 4.7
Hafta içi eğlence amaçlı okuma süresinin 2 saat ve üzerinde olması 472 24.1
Hafta içi sanatsal ve sosyal faaliyetlere ayrılan sürenin 2 saat ve üzerinde olması 745 38.0
Hafta içi İnternet - oyun amaçlı bilgisayar kullanımının 2 saat ve üzerinde olması 937 47.8
Hafta içi televizyon izleme süresinin 2 saat ve üzerinde olması 1387 70.7
Uyku alışkanlıkları ve sorunları
Hafta içi saat 22.00’dan sonra uyuma 1604 81.8
Hafta içi sabah 8:00’den önce uyanma 1746 89.0
Uykuda konuşma 407 20.7
Uykuda yürüme 61 3.1
Uykuda diş gıcırdatma 104 5.3
Uyumadan önce huzursuzluk hissi 381 19.4
Uykuya dalmada sorun 417 21.3
Gece uyanma 774 39.4
Lise Öğrencilerinde Gündüz Uykululuk Durumu ve İlişkili Faktörler
Daytime Sleepiness and Related Factors Among High School Students
55
Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi (2011) 50-60
Tablo 2. Öğrencilerin gündüz uykululuk yaşama durumunun sosyodemografik-ekonomik özellikleri,
bazı yaşam alışkanlıkları, uyku özelliklerine göre dağılımı
Değişkenler
Gündüz Uykululuk
Durumu
Değişkenler
Gündüz Uykululuk
Durumu
Var
Sayı (%)
Yok
Sayı (%)
Var
Sayı (%)
Yok
Sayı (%)
Yaş Uykuda
Konuşma
13-16 yaş 300 (24.5) 923(75.5) Evet 167(41.0) 240(59.0)
17 yaş ve üzeri 264 (35.7) 475(64.3) Hayır 397(25.5) 1158(74.5)
χ² = 28.181 p=0.000 χ2 = 37.842 p = 0.000
Cinsiyet Uykuda Diş Gıcırdatma
Erkek 271 (24.5) 833 (75.5) Evet 51(49.0) 53(51.0)
Kız 293 (34.1) 565 (65.9) Hayır 513(27.6) 1345(72.4)
χ2 = 21.732 p=0.000 χ2 = 22.078 p = 0.000
Okul Türü Uyumadan önce huzursuzluk
hissi
Genel Lise 278(30.4) 635(69.6) Evet 174(45.7) 207(54.3)
Meslek Lisesi 286(27.3) 763(72.7) Hayır 390(24.7) 1191(75.3)
χ2 =2.418 p= 0.120 χ2 = 66.110 p = 0.000
Algılanan Ekonomik Durum Yatma Saati
İyi-orta 528 (28.0) 1357 (72.0) 22.00 ve önce 76 (21.2) 282 (78.8)
Kötü 36 (46.8) 41 (53.2) 22.00’dan sonra 488 (30.4) 1116 (69.6)
χ2 = 12.688 p = 0.000 χ2 = 12.081 p= 0.001
Gelecek Belirsizliği Hissetme Uyanma saati
Yok 462 (27.1) 1240 (72.9) 08:00 ve öncesi 536 (30.7) 1210 (69.3)
Var 102 (39.2) 158 (60.8) 08:00’dan sonra 28 (13.0) 188 (87.0)
χ2 = 16.085 p=0.000 χ2 = 29.520 p = 0.000
Sigara Kullanımı Uykuya dalma sorunu
Evet 110 (42.5) 149 (57.5) Evet 172(41.2) 245(58.8)
Hayır 454 (26.7) 1249 (73.3) Hayır 392(25.4) 1153(74.6)
χ2 = 27.442 p= 0.0000 χ2 = 40.401 p = 0.000
Alkol Tüketimi Gece uyanma sorunu
Evet 52 (55.9) 41 (44.1) Evet 245(31.7) 529(68.3)
Hayır 512 (27.4) 1357 (72.6) Hayır 319(26.9) 896(73.1)
χ2 = 35.180 p = 0.000 χ2 = 5.276 p = 0.022
Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi
Hacettepe University Faculty of Health Sciences Nursing Journal
56
Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi (2011) 50-60
Tartışma
Lise öğrencilerinde gündüz uykululuk durumu ve risk faktörlerini değerlendirmek
amaçlı yapılan bu çalışmada öğrenciler arasında gündüz uykululuk prevelansı % 28.7
olarak bulunmuştur. Litaretürde de öğrenciler arasında gündüz uykululuk prevelansının,
bu araştırmayla benzer oranda belirlendiği ve gündüz uykululuk durumunun öğrenciler
arasında uyku sorunlarından en sık görülenlerinden biri olduğu görülmektedir.5,6,23-25
Gradisar ve ark.3
yaptıkları meta analiz değerlendirmesinde yoğunluğu ve ortaya çıkış
şekli farklı olmakla birlikte uykuyla ilgili problemlerin dünya genelini ilgilendirdiği
sonucuna ulaşmışlardır.
Araştırmada gündüz uykululuk durumunu ortaya çıkaran risk faktörlerinin
öğrencilerin demografik, ekonomik özellikleri, yaşam ve uyku alışkanlıkları ile
ilgili olduğu görülmektedir. Literatürde de uyku sorunları ile ilgili risk faktörlerinin
öğrenci yaşamında etki eden sosyodemografik-ekonomik, alışkanlıklar, aile özellikleri
gibi birçok faktörden oluştuğunu gösteren sonuçlar yer almaktadır.2,4,5,7,20,21 Gündüz
uykululuk durumunun etiyolojisinde çok sayıda risk faktörünün yer alması bu
durumun ortadan kaldırılmasında da sorunlara neden olabilir. Öğrenciyi hem ev hem
de okul ortamında değerlendirme fırsatına sahip, toplumsal risk faktörlerini farkında
olup öğrencinin bundan en az etkilenmesini sağlayacak girişimler geliştirebilen ve
Değişkenler
Gündüz Uykululuk
Durumu
Değişkenler
Gündüz Uykululuk
Durumu
Var
Sayı (%)
Yok
Sayı (%)
Var
Sayı (%)
Yok
Sayı (%)
Uykuda Yürüme
Evet 28(45.9) 33(54.1)
Hayır 536(28.2) 1365(71.8)
χ2 = 9.046 p = 0.003
TOPLAM 564(28.7) 1398(71.3) TOPLAM 564(28.7) 1398(71.3)
Tablo 3. Öğrencilerin bazı ders dışı aktivitelere günlük ayırdığı ortalama süre ile gündüz uykululuk
durumu arasındaki ilişki
Hafta içi günlük ayrılan ortalama süre
Gündüz Uykululuk
Durumu
Var (xˉ±sd) Yok(xˉ±sd)
Test ve Önemlilik
Değeri
Eğlence amaçlı okuma 1.21±1.11 1.18±1.02 t=-0.539 p=0.590
Sanatsal ve sosyal faaliyetler 1.49±1.5 1.45±1.34 t=-0.679 p=0.497
İnternet - oyun amaçlı bilgisayar kullanımı 2.21±2.37 1.92±2.00 t=2.710 p=0.007
Televizyon izleme 2.42±1.7 2.26±1.42 t= -2.086 p=0.037
Tablo 2’nin Devamı
Lise Öğrencilerinde Gündüz Uykululuk Durumu ve İlişkili Faktörler
Daytime Sleepiness and Related Factors Among High School Students
57
Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi (2011) 50-60
öğrenciyi uzun süreli takip edebilen okula dayalı hemşirelik hizmetleri çok yönlü
risk faktörlerinin kontrol altına alınmasında önemli olabilir. Moseley ve Gradisar26
okul temelli uyku girişimlerinin uyku sorunlarının ele alınmasında değerlendirilmesi
gereken yeni bir yaklaşım olduğunu belirtmektedir.
Araştırmada 17 yaş ve üzerinde olma ile cinsiyetin kız olması gündüz uykululuk durumunu
artıran risk faktörleri olarak görülmektedir. Yapılan çalışmalarda da öğrenim görülen
sınıfın artması ve cinsiyetin kız olmasının risk faktörü olarak tanımlayan çalışmalar
bulunmaktadır.5,20,21 Moore ve ark.2
uyku süresinin yaşla birlikte azaldığını belirtirken
Tremaine ve ark.20 uyku süresinin azalmasının gündüz uykululuk durumunu ortaya
çıkaran direkt faktör olarak tanımlamaktadır. Öğrencilerin yaş ortalaması artıkça
gece uyuma saatlerinin televizyon, bilgisayar kullanımı ya da artan ders yoğunluğu ve
önemli sınavlar nedeniyle ertelenmesi olasıdır.
Ekonomik durum ve sağlık arasındaki ilişki günümüzde oldukça iyi tanımlanmıştır.
Bu çalışmada da ekonomik durumunu kötü algılama ve gelecek belirsizliği algısının
gündüz uykululuk durumu için risk faktörü olduğu görülmektedir. Genç işsizliğinin
ülkemizde önemli bir sorun olması27 ve öğrencilerin bir kısmının üniversite eğitimine
devam edememesi nedeniyle bu yaş grubu öğrencilerde gelecek belirsizliği algısı oluşmuş
olabilir. Gelecek belirsizliğinin önemli sağlık sorunlarına yol açtığı28 ve işçilerde
Tablo 4. Öğrencilerde Gündüz Uykululuk Durumunu Etkileyen Faktörler (Logistik Regresyon Analizi –
Backward Stepwise Metodu)*
Bağımsız Değişkenler OR %95 Güven Aralığı p
17 yaş ve üzerinde olma 1.478 (1.186 – 1.842) 0.001
Cinsiyetin kız olması 2.006 (1.591 – 2.528) 0.000
Ekonomik durumunu kötü algılama 2.018 (1.207 – 3.374) 0.007
Gelecek belirsizliği hissetme 1.516 (1.123 – 2.046) 0.007
Sigara Kullanımı 1.559 (1.124 – 2.163) 0.008
Alkol Kullanımı 2.315 (1.417 – 3.783) 0.001
Bilgisayar kullanımının 2 saatten fazla olması 1.266 (1.013 – 1.581) 0.038
Hafta içi gece 22.00’dan sonra uyuma 1.459 (1.088 – 1.957) 0.012
Hafta içi sabah 08.00’dan önce uyanma 2.927 (1.911 – 4.485) 0.000
Uykuda konuşma 1.481 (1.153 – 1.903) 0.002
Uykuda diş gıcırdatma 1.573 (1.003– 2.467) 0.048
Uyumadan önce huzursuzluk hissi 1.942 (1.504 – 2.508) 0.000
Uykuya dalmada sorun 1.667 (1.301-2.135) 0.000
-2 log likehood: 2111.85 R² :0.116
*Logistik regresyon analizi backward stepwise modelinde; modele anlamlı katkısı olan
değişkenler, model dışı kalma kriteri 0.05 olarak alınmıştır.
Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi
Hacettepe University Faculty of Health Sciences Nursing Journal
58
Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi (2011) 50-60
gelecek belirsizliği algısının gündüz uykululuk durumunu artıran bir faktör olduğu29
belirtilmektedir. Benzer şekilde Hyyppa ve ark.30 ekonomik durgunluk döneminde
bireylerde uyku kalitesinin azaldığını belirttiği çalışması yanı sıra Moore ve ark.2
öğrenciler için aile geliri ile total uyku süresi arasında ilişki olduğunu vurgulanmaktadır.
Gündüz uykululuk durumu için belirlenen diğer risk faktörleri sigara içme, alkol
kullanma, internet - oyun amaçlı bilgisayar kullanımının günlük 2 saat ve üzeri olması
gibi bireysel alışkanlıklardır. Sigara, alkol kullanımı5,7,20 ve bilgisayar kulanımını4
uyku
sorunları için risk faktörü olarak tanımlayan çalışmalar bulunmaktadır. Günümüzde
okul çağı çocukları ve gençlerin televizyon ve bilgisayara ayırdıkları süre beslenme,
sosyal ilişkiler, uyku gibi birçok sağlık davranışını olumsuz etkileyecek boyuta ulaşmıştır.
Bu nedenle hemşirelerin bu yaş gruplarında sigara, alkol kullanımı ile uygun olmayan
boş zaman aktivitelerine yönelik uygulamaları artırması, sorunlar ortaya çıkmadan bu
alışkanlıklar yerine sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının kazandırılması için eylemler
planlaması oldukça önemlidir.
Gece 22.00’dan sonra uyuma, sabah 8.00’den önce uyanma gibi uyku alışkanlıkları ile
uykuya dalmada sorun yaşama, gece uykuda konuşma, diş gıcırdatma ve uyumadan
önce huzursuzluk hissi gibi uyku sorunları gündüz uykululuk durumu için araştırmada
tanımlanan risk faktörleridir. Özellikle sabah 8.00’den önce uyanma gündüz uykululuk
riskini 2.9 kat (OR: 2.927 Cl: 1,911-4,485) artırmaktadır. Uyku düzenine göre sabahçı ve
akşamcı olarak iki tip sınıflandırma bulunmaktadır. Literatüre baktığımızda akşamcı
tip özelliği gösteren adölesanlarda uykuya başlama, sabah uyanmada zorlanma, uyku
kalitesinin düşük olması, düzensiz uyku-uyanıklık sürelerinin artması ve günlük
aktivitelerinin azalması bulguları görülürken,13 sabahçı olan adölesanlarda sosyal
davranışlarda artma, hiperaktivite ve davranış problemlerinde azalma olduğu31
belirtilmektedir. Bu nedenle saat 22.00’den sonraki uyku zamanının, öğrencilerde
kalitesiz bir uykuya yol açması gündüz uykululuk durumunu artıran bir faktör olabilir.
Uyanma saatinin 8:00’dan önce olmasının yaklaşık üç kat gündüz uykululuk riskini
artırması okul başlama saatine ilişkin düzenlemelerinin önemini göstermektedir.
Okul ve ev arasındaki ulaşım süresinin bile gündüz uykululuk durumu için önemli
olduğu bilinmektedir.5,21 Okul başlama saatlerinin öğrencilerin sabah uykusunu
yeterince alabilecek şekilde, öğrencilerin ulaşım mesafede göz önünde bulundurularak
planlanması gerekmektedir. Gece geç uyuma, sabah erken uyanma yetersiz uyku
süresine neden olmaktadır. Yetersiz uyku süresinin gündüz uykululuk durumuyla
sonuçlandığı,21 yetersiz uyku süresiyle gündüz uykululuk durumu arasındaki ilişkisinin
direkt olduğu20 belirtilmektedir. Bu nedenle bu araştırmada gündüz uykululuk
durumunun ortaya çıkmasındaki en büyük etmen öğrencilerin gece geç yatmaları ve
sabah erken kalkmaları olabilir. Uyku saatlerinin düzenlenmesi gündüz uykululuk
durumunun kontrol altına alınmasındaki en önemli yaklaşımlardan biri olarak
değerlendirilebilir. Ailenin uyku alışkanlıklarının öğrencinin uyku süresini belirleyen
faktörlerden biri olması4
öğrencinin uyku saatlerinin düzenlenmesinde hemşirenin
aileyi ele alması ve tüm aileye yönelik uygulama yapmasının önemini göstermektedir.
Bu araştırmada risk faktörü olarak belirlenen uykuya dalmada sorun yaşama, gece
uykuda konuşma, diş gıcırdatma, uyumadan önce huzursuzluk hissi gibi uyku sorunları
literatürde de belirlenen risk faktörleridir. Kaneita ve ark.5
uyku sırasında istenmeyen
ve kontrolsüz davranışlar olarak nitelendirilen parasomnia semptomlarının gündüz
uykulukla ilişkili olduğunu belirtirken Tremaine ve ark.20 da periyodik huzursuz bacak
Lise Öğrencilerinde Gündüz Uykululuk Durumu ve İlişkili Faktörler
Daytime Sleepiness and Related Factors Among High School Students
59
Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi (2011) 50-60
hareketlerini risk faktörü olarak tanımlamıştır. Bu bulgu gündüz uykululuk sorunu
yaşayan öğrencilerde uyku sorunlarının olup olmadığının mutlaka araştırılması
gerektiğini ve uyku sorunlarının klinik olarak çözümlenmesinin önemli olduğunu
göstermektedir.
Sonuç ve Öneriler
Araştırmadan elde edilen bulgularla, lise öğrencilerinde gündüz uykululuk durumunun
yaygın bir sağlık sorunu olduğu; gündüz uykululuk durumu için bireysel özellikler,
alışkanlıklar ve uyku kalitesini etkileyen sorunların yanı sıra ekonomik durumla
ilişkili algıların da önemli bir risk faktörü olduğu sonucuna ulaşıldı. Bu sonuçlara
dayalı olarak gündüz uykululuk durumunun ortaya çıkmasında çok sayıda etiyolojik
faktörün yer alması nedeniyle bu bireysel, ailesel ve toplumsal bu risk faktörlerini ele
almada hemşireler tarafında okula dayalı müdahaleleri içeren girişimlerin planlanması
ve araştırmacıların da bu müdahalelerin etkinliğini gösteren kontrol gruplu çalışmalar
yapması önerilebilir.
Kaynaklar
1. NASN. Definition of school nursing: National Association of School Nurses. 1999 URL: http://www.
nasn.org. April 25,2009.
2. Moore M, Kirchner HL, Drotar D, Johnson N, Rosen C, Redline S. Correlates of adolescent sleep
time and variability in sleep time: The role of individual and health related characteristics. Sleep Med
2011;12:239-245.
3. Gradisar M, Gardner G, Dohnt H. Recent worldwide sleep patterns and problems during adolescence: A
review and meta-analysis of age, region, and sleep. Sleep Med 2011;12: 110-118.
4. Li S, Zhu S, Jin X, Yan C, Wu S, Jiang F, et al. Risk factors associated with short sleep duration among
Chinese school-aged children. Sleep Med 2010;11:907-916.
5. Kaneıta Y, Munezawa T, Suzukı H, Ohtsu T, Osakı Y, Kanda H, et al. Excessive daytime sleepiness
and sleep behavior among Japanese adolescents: A nation-wide representative survey. Sleep and Biol
Rhythms 2010;8:282-294.
6. Abou-Khadra M. Sleep patterns and sleep problems among Egyptian school children living in urban,
suburban, and rural areas. Sleep and Biol Rhythms 2009;7:84-92.
7. Pallos H, Gergely V, Yamada N, Mıyazak S, Okawa M. The quality of sleep and factors associated with
poor sleep in Japanese graduate students. Sleep and Biol Rhythms 2007;5:234–238.
8. Akdemir N. Dinlenme ve uyku düzensizliklerinde hemşirelik bakımı. In: Akdemir N, Birol L, editors.
İç Hastalıkları ve Hemşirelik Bakımı. 2. baskı. Ankara: Basım evi: Sistem ofset; 2004.
9. Gau SSF. Prevalence of sleep problems and their association with inattention/hyperactivity among
children aged 6–15 in Taiwan. J Sleep Res 2006;15:403-414.
10. Joo S, Shin C, Kim J, Yi H, Ahn Y, Park M, et al. Prevalence and correlates of excessive daytime sleepiness
in high school students in Korea. Psychiatry Clin Neurosci 2005;59:433-440.
11. Mindell JA, Owens JA. Sleep problems in pediatric practice: Clinical issues for the pediatric nurse
practitioner. J Pediatr Health Care 2003; 17:324-331.
12. Kronholm E, Laatikainen T, Peltonen M, Sippola R, Partonen T. Self-reported sleep duration, all-cause
mortality, cardiovascular mortality and morbidity in Finland. Sleep Med 2011;12:215-221.
Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi
Hacettepe University Faculty of Health Sciences Nursing Journal
60
Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi (2011) 50-60
13. Fernández-Mendoza J, Ilıoudı C, Montes MI, Olavarrıeta-Bernardıno S, Aguırre-Berrocal A, De La
Cruz-Troca JJ. Circadian preference, nighttime sleep and daytime functioning in young adulthood.
Sleep and Biol Rhythms 2010;8:52-62.
14. Ram S, Seirawan H, Kumar SKS, Clark GT. Prevalence and impact of sleep disorders and sleep habits in
the United States. Sleep Breath 2010;14:63–70.
15. Ardıç S. Uyku hastalıkları ve trafik-iş kazaları. Toraks Dergisi 2001;2(3):91-98.
16. Sarsour K, Van Brunt DL, Johnston JA, Foley KA, Morin CM, Walsh JK. Associations of nonrestorative
sleep with insomnia, depression, and daytime function. Sleep Med 2010;11:965-972.
17. Curcio G, Ferrara M, Gennaro L. Sleep loss, learning capacity and academic performance. Sleep Med
Rev 2006;10:323-337.
18. Gibson E, Powles A, Thabane L, O’Brien S, Molnar D, Trajanovic N, et al. “ Sleepiness” is serious in
adolescence: Two surveys of 3235 Canadian students. BMC Public Health 2006; 6 (1):116.
19. Shın C, Kım J, Lee S, Ahn Y, Joo S. Sleep habits, excessive daytime sleepiness and school performance in
high school students. Psychiatry Clin Neurosci 2003;57:451-453.
20. Tremaıne RB, Dorrıan J, Blunden S. Subjective and objective sleep in children and adolescents:
Measurement, age, and gender differences. Sleep and Biol Rhythms 2010; 8:229-238.
21. Honda M, Genba M, Kawakamı J, Nıshızono-Maher A. A sleep and life-style survey of Japanese
high school boys: Factors associated with frequent exposure to bright nocturnal light. Sleep and Biol
Rhythms 2008;6:110-119.
22. Lemeshow S, Hosmer DW Klar J, lwanga SK. Under the title adequacy of sample size in health studies
(çeviren S.Oğuz Kayaalp) World Health Oraganization, Hacettepe Taş Kitapevi; 2000.
23. Altıntaş H, Sevencan F, Aslan T, Cinel M, Çelik E, Onurdağ F. HÜTF dönem dört öğrencilerinin
uyku bozukluklarının ve uykululuk hallerinin Epworth Uykululuk Ölçeği ile değerlendirilmesi. Sted
2006;15(7):114-120.
24. Zailinawati AH, Teng CL, Chung YC, Teow TL, Lee PN, Jagmohni KS, et al. Daytime sleepiness and
sleep quality among Malaysian medical students. Med J Malaysia 2009; 64(2):108-110.
25. Liu X, Zhao Z, Jia C, Buysse DJ. Sleep patterns and problems among Chinese adolescents. Pediatrics
2008;121:1165–1173.
26. Moseley L, Gradisar M. Evaluation of a school-based intervention for adolescent sleep problems. Sleep
2009;32(3):334-341.
27. Uyar Bozdağlıoğlu EA. Türkiye’de işsizliğin özellikleri ve işsizlikle mücadele politikaları. Sosyal
Bilimler Dergisi 2008; 20:45-65.
28. Ferrie JE, Shipley MJ, Standfeld SA, Smith GD, Marmot M. Future uncertainty and socioeconomic
inequalities in health: The Whitehall II Study. Soc Sci Med 2003;57:637-646.
29. Koçoğlu D, Akın B. Küçük ölçekli işletmelerde çalışma koşulları ve işçilerin gündüz uykululuk durumu
ile ilişkisi. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi 2009;1:5-19.
30. Hyyppa MT, Kronholm E, Alaenen E. Quality of sleep during economic recession in Finland: A
longutinal cohort study. Soc Sci Med 1997; 45:731-738.
31. Lange L, Randler C. Morningness-eveningness and behavioural problems in adolescents. Sleep and Biol
Rhythms 2011;9:12-18.