LĐSE ÖĞRENCĐLERĐNDE ZORBALIĞIN ĐLETĐŞĐM BECERĐLERĐ

T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ EĞĐTĐM BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ EĞĐTĐMDE PSĐKOLOJĐK HĐZMETLER ANABĐLĐM DALI REHBERLĐK VE PSĐKOLOJĐK DANIŞMANLIK PROGRAMI LĐSE ÖĞRENCĐLERĐNDE ZORBALIĞIN ĐLETĐŞĐM BECERĐLERĐ VE ALGILANAN SOSYAL DESTEK ĐLE ĐLĐŞKĐSĐNĐN ĐNCELENMESĐ YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Hamide SÖNMEZAY Ankara Haziran, 2010 ii T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ EĞĐTĐM BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ EĞĐTĐMDE PSĐKOLOJĐK HĐZMETLER ANABĐLĐM DALI REHBERLĐK VE PSĐKOLOJĐK DANIŞMANLIK PROGRAMI LĐSE ÖĞRENCĐLERĐNDE ZORBALIĞIN ĐLETĐŞĐM BECERĐLERĐ VE ALGILANAN SOSYAL DESTEK ĐLE ĐLĐŞKĐSĐNĐN ĐNCELENMESĐ YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Hamide SÖNMEZAY Danışman: Yrd. Doç. Dr. Metin PĐŞKĐN Ankara Haziran, 2010 iii Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü’ne Bu Çalışma jürimiz tarafından Eğitimde Psikolojik Hizmetler Ana Bilim Dalı Rehberlik ve Psikolojik Danışma Programında YÜKSEK LĐSANS TEZĐ olarak kabul edilmiştir. Başkan ……………………………………………. Üye ……………………………………………….. Üye ……………………………………………….. Üye ……………………………………………….. Onay Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. …./…./2010 Enstitü Müdürü iv ÖZET LĐSE ÖĞRENCĐLERĐNDE ZORBALIĞIN ĐLETĐŞĐM BECERĐLERĐ VE ALGILANAN SOSYAL DESTEK ĐLE ĐLĐŞKĐSĐNĐN ĐNCELENMESĐ Sönmezay Hamide Yüksek Lisans, Rehberlik ve Psikolojik Danışma Programı Tez Danışmanı: Yrd. Doc. Dr. Metin Pişkin Haziran 2010, 159+ xx sayfa Bu araştırma lise öğrencilerinde zorbalığın iletişim becerileri ve algılanan sosyal destek ile ilişkisini ortaya koymak amacıyla yapılmıştır. Araştırmaya Kastamonu ili merkezinde bulunan, 1 Fen Lisesi, 1 Anadolu Lisesi ve 1 Genel Akademik Lise olmak üzere 3 lisede öğrenimine devam eden toplam 378 öğrenci katılmıştır. Araştırma grubuna Zorba Ölçeği, Kurban Ölçeği, Đletişim Becerilerini Değerlendirme Ölçeği ve Algılanan Sosyal Destek Ölçeği uygulanmıştır. Elde edilen veriler SPSS 13.0 kullanılarak analiz edilmiştir. Araştırmanın sürekli değişkenleri (Đletişim becerileri ve sosyal destek) arasında ilişkilerin saptanması için Pearson Çarpım Momentler Korelasyon Katsayısı kullanılmıştır. Zorba Ölçeği ve Kurban Ölçeği alt ölçek puanları ile ölçek toplam puanlarında süreksiz değişkenler cinsinden farklılıkların (okul ile cinsiyet ve sınıf) saptanması için Đlişkisiz Örneklemler Đçin Đki Faktörlü Anova Testi kullanılarak istatistiksel analizler yapılmıştır. Ayrıca okullar ve sınıflar arasında fark çıktığında farkın hangi okullar ve sınıflar arasında olduğunu anlamak için Tukey testi uygulanmıştır. Araştırma sonucunda zorbalığa uğrama ve zorbalık yapmanın iletişim becerileri ve algılanan sosyal destek ile negatif yönde anlamlı ilişkiye sahip olduğu görülmüştür. Öğrencilerin kurban ölçeği puanlarında okullar arasındaki fark anlamlı bulunmuştur. Genel Akademik Lise öğrencileri Anadolu Lisesi öğrencilerine göre daha fazla zorbalığa maruz kalmaktadır. Ayrıca Fen Lisesi öğrencileri de Anadolu Lisesi öğrencilerine göre daha fazla zorbalığa uğramaktadır. Öğrencilerin zorba ölçeği puanlarında okullar v arasındaki fark anlamlı bulunmuştur. Fen Lisesi öğrencileri Anadolu Lisesi öğrencilerine göre daha fazla zorbalık yapmaktadır. Ayrıca bulgular dışlama ve dışlanma alt ölçekleri (Kurban ölçeğinin dışlanma alt ölçeği ile zorba ölçeğinin dışlama alt ölçeğinde kız ve erkek öğrenciler arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır) hariç tüm alt ölçeklerde ve ölçek toplam puanında erkeklerin kızlardan hem daha fazla zorbalık yaptığını hem de daha fazla zorbalığa uğradığını göstermektedir. Öğrencilerin zorbalığa maruz kalma ve zorbalık yapma düzeyleri üzerinde cinsiyetin okul ile ortak etkisine bakılmış ve ortak etkinin anlamlı olmadığı sonucuna varılmıştır. Sınıf açısından bakıldığında da sınıflar arasında kurban ölçeği dışlanma ve söylenti alt ölçeklerinde fark bulunurken (Lise 1. sınıfların Lise 2. sınıflara göre daha fazla zorbalığa uğradığı sonucu bulunmuştur), diğer alt ölçekler ve ölçek toplam puanında fark bulunamamıştır. Zorba ölçeği toplam ve alt ölçek puanlarında da sınıflar arasında fark anlamlı bulunmamıştır. vi ÖNSÖZ Bir çocuğun hayatında 6 yaşından sonra en önemli sosyal çevre olan okullarda şiddet son yıllarda artış göstermektedir. Çocukların kendilerini en güvende hissetmeleri gereken yerlerden biri olan okullarda hem fiziksel hem psikolojik yönde olumsuz kalıcı etkileri olan zorbalığa sıkça rastlanmaktadır. Zorbalık hem kurbanları hem de zorbaları olumsuz yönde etkilemektedir. Bu nedenle zorbalığı önleyici faktörlerin bilinmesi ve önleyici rehberlik hizmetlerinde kullanılması önem kazanmıştır. Gözlemlerim iletişim becerileri yetersizliği ve sosyal destek eksikliğinin bireyin zorba davranışlarını arttırdığı ve zorbaca davranışlara daha fazla maruz bıraktığı yönünde olmuştur. Kendi gözlemlerim ve ulaştığım bazı kaynaklar beni zorbalığın iletişim becerileri ve sosyal destek ile ilişkisini incelemeye itmiştir. Bu çalışma birçok kişinin katkısıyla gerçekleşti. Öncelikle çalışmanın her aşamasında gösterdiği destek için değerli hocam ve tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Metin PĐŞKĐN’e teşekkür ediyorum. Lisans öğrenimimde verdikleri bilgi ile donanmamla oluşturdukları temel için lisans hocalarıma, bu temelin üzerine verdikleri bilgileri yaşantı olarak hayatıma aktarmamda bana yol gösteren ve bana farklı bakış açıları katan ders görevlisi hocalarıma, özellikle kıymetli hocalarım Üstün DÖKMEN, Binnur YEŞĐLYAPRAK, Selahattin ÖĞÜLMÜŞ, Uğur ÖNER ve Ezel TAVŞANCIL’a teşekkürlerimi sunuyorum. Varlığıyla en büyük desteğim olan ve tezimi hazırlarken emeği geçen hayat arkadaşım Berkan SÖNMEZAY’a ve bu tezle doğan, büyüyen ailemizin neşe kaynağı biricik kızım Nahide SÖNMEZAY’a içten teşekkür ediyorum. Đyi ki varsınız… Bu tez onlar olmasaydı bitmezdi dediğim, benim her zaman yanımda olduklarını hissettiğim canım annem ve sevgili babamdan benim için yaptıklarına binlerce teşekkür yetmese bile bu teşekkürü bir borç biliyorum. vii Çeviri desteğinden yararlandığım canım kardeşim Fatma GERENLĐ’ye zor anlarımda yardımıma koşan biricik ağabeyim Fatih GERENLĐ’ye ve tez sürecinde yardımı dokunan bütün dostlarıma içten teşekkür ediyorum. viii ABSTRACT LĐSE ÖĞRENCĐLERĐNDE ZORBALIĞIN ĐLETĐŞĐM BECERĐLERĐ VE ALGILANAN SOSYAL DESTEK ĐLE ĐLĐŞKĐSĐNĐN ĐNCELENMESĐ The Study of the Relationship of Bullying in High School Students with Communication Skills and Perceived Social Support Sönmezay Hamide Graduate, Guidance and Psychological Counseling Program Thesis Advisor: Asst. Prof.Dr. Metin Pişkin June 2010, 159+ xx pages The aim of this research is to point out the relationship of bullying in high school students with communication skills and perceived social support. A total number of 378 students who continue their studies in 1 High School of Science, 1 Anatolian High School and 1 Regular High School in the provincial centre of Kastamonu participated to this research. Bullying Scale, Victim Scale, Communication Skills Assessment Scale and Perceived Social Support Scale were applied to the research group. The results were analyzed using the SPSS 13.0. In order to determine the relations between the continuous variables (communication skills and social support) Pearson Product-Moment Correlation Coefficient has been applied. One-Way Anova for Independent Samples and Two-Way Anova for Independent Samples were applied in order to determine the differences in the Bullying Scale and Victim Scale subscale points and scale total points in terms of gathered discontinuous variables. In addition, in cases of differences between schools and classes, Tukey test has been applied to detect which school and classes caused the difference. At the end of the research, it was found out that being bullied and bullying have a significant negative relationship with communication skills and perceived social support. The difference between schools has been ix found to be significant in terms of students’ victim scale points. The students of General Academic High School are exposed to bullying more than the students of Anatolian High School. It was also found out that students of High School of Science are exposed to bullying more than the students in Anatolian High School. The difference between schools in terms of students’ bullying scale points has been found to be significant. The students of High School of Science apply bullying more than the students of Anatolian High School. In addition, the findings show that male students apply bullying and are exposed to bullying more than female students in all subscales and scale total points except for excluding and being excluded subscales (no significant difference has been recorded between female and male students in the being excluded subscale of the victim scale and excluding subscale of the bullying scale). The common impact of gender on the rates of being exposed to bullying and applying bullying was analyzed in relation to the school and it was concluded that the common impacts are not significant. In terms of classes, even though a difference has been detected between classes in the rumour and exclusion sub-scales of the victim scale (it has been found out that 9th grade students are exposed to bullying more than 10th grade students.), however no difference has been discovered in other subcales and scale total points. No significant difference could be detected between classes in terms of bullying scale total and subscale points. x ĐÇĐNDEKĐLER Sayfa JÜRĐ ÜYELERĐNĐN ĐMZA SAYFASI ........................................................... iii ÖZET ......................................................................................................... iv ÖNSÖZ ...................................................................................................... vi ABSTRACT .............................................................................................. viii ĐÇĐNDEKĐLER ............................................................................................. x TABLOLAR LĐSTESĐ ................................................................................ xiv ŞEKĐLLER LĐSTESĐ .................................................................................. xx BÖLÜM I GĐRĐŞ ......................................................................................................... 1 Problem ..................................................................................................... 1 Amaç ......................................................................................................... .9 Önem ....................................................................................................... 10 Sınırlılıklar ................................................................................................ 12 Tanımlar ................................................................................................... 12 BÖLÜM II KURAMSAL ÇERÇEVE VE ĐLGĐLĐ ARAŞTIRMALAR .............................. 14 ZORBALIKLA ĐLGĐLĐ KURAMSAL GÖRÜŞLER ........................... 14 Saldırganlık ................................................................................... 14 Zorbalığın Şiddet ve Saldırganlıkla Đlişkisi ..................................... 15 Zorbalık Nedir ................................................................................ 17 Zorbaların Özellikleri ..................................................................... 19 Kurbanların Özellikleri ................................................................... 22 Seyirciler (Tanıklar) ....................................................................... 25 Zorbalığın Yaygınlığı .................................................................... 27 xi Zorbalığın Nedenleri ...................................................................... 28 Zorbalık ve Aile ............................................................................ 29 Zorbalık ve Okul ........................................................................... 31 Zorbalık ve Medya ......................................................................... 31 Zorbalıkta Cinsiyet Farklılığı .......................................................... 32 Zorbalık ve Yaş ............................................................................. 33 Zorbalığın Sonuçları ...................................................................... 33 Okulda Zorbalığın Önlenmesi ........................................................ 34 ĐLETĐŞĐM ĐLE ĐLGĐLĐ KURAMSAL GÖRÜŞLER ............................... 39 Đletişimin Tanımı .............................................................................. 39 Đletişimin Varsayımları ..................................................................... 41 Đletişim Modelleri .............................................................................. 42 Đletişimin Sınıflandırılması ................................................................ 43 Kişi Đçi Đletişim ............................................................................ 44 Kişilerarası Đletişim .................................................................... 45 Örgüt içi Đletişim ......................................................................... 46 Kitle Đletişimi .............................................................................. 46 Sözlü ve Sözsüz Đletişim .................................................................. 46 Đletişim Becerileri ............................................................................. 51 Đletişim Engelleri .............................................................................. 55 SOSYAL DESTEK ĐLE ĐLGĐLĐ KURAMSAL GÖRÜŞLER ............... 56 Sosyal Destek Nedir ........................................................................ 56 Sosyal Destek Modelleri .................................................................. 57 Sosyal Destek Türleri ...................................................................... 59 Sosyal Desteğin Önemi ................................................................... 61 Sosyal Destek ve Algılanan Sosyal Destek ..................................... 63 ĐLGĐLĐ ARAŞTIRMALAR .......................................................................... 64 Yurt dışında Yapılan Araştırmalar.................................................... 64 Türkiye’deYapılan Araştırmalar ....................................................... 73 xii BÖLÜM III YÖNTEM ................................................................................................. 78 Araştırmanın Modeli ...................................................................... 78 Çalışma Grubu .............................................................................. 78 Araştırmada Kullanılan Ölçme Araçları ............................... ………79 Akran Zorbalığı Belirleme Ölçeği Ergen Formu .................. 80 Zorba Ölçeği ....................................................................... 80 Kurban Ölçeği ..................................................................... 81 Đletişim Becerilerini Değerlendirme Ölçeği (ĐBDÖ) .............. 81 Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği ...................... 82 Verilerin Toplanması ..................................................................... 83 Verilerin Analizi .............................................................................. 84 BÖLÜM lV BULGULAR.............................................................................................. 85 Akran Zorbalığı Belirleme Ölçeği Đle Elde Edilen Bulgular ............. 86 Đletişim Becerileri Değerlendirme Ölçeği ve Algılanan Sosyal Destek Ölçeği ile Elde Edilen Bulgular ......................................... 87 Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği (Kurban Formu) ve Alt Ölçeklerinden Elde Edilen Puanlarla Đletişim Becerilerini Değerlendirme Ölçeğinden Elde Edilen Puanlar Arasındaki Đlişkiye Ait Bulgular ........................................................................ 88 Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği (Zorba Formu) ve Alt Ölçeklerinden Elde Edilen Puanlarla Đletişim Becerilerini Değerlendirme Ölçeğinden Elde Edilen Puanlar Arasındaki Đlişkiye Ait Bulgular ........................................................................ 89 Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği (Kurban Formu) ve Alt Ölçeklerinden Elde Edilen Puanlarla Algılanan Sosyal Destek ve Alt Ölçeklerinden Elde Edilen Puanlar Arasındaki Đlişkiye Ait Bulgular ........................................................................................ 90 xiii Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği (Zorba Formu) ve Alt Ölçeklerinden Elde Edilen Puanlarla Algılanan Sosyal Destek ve Alt Ölçeklerinden Elde Edilen Puanlar Arasındaki Đlişkiye Ait Bulgular ......................................................................................... 91 Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeğinden (Kurban Formu) Elde Edilen Puanların Cinsiyet Ve Okul Türüne Göre Dağılımına Đlişkin Bulgular .............................................................................. 92 Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeğinden (Zorba Formu) Elde Edilen Puanların Cinsiyet Ve Okul Türüne Göre Dağılımına Đlişkin Bulgular ............................................................................. 104 Öğrencilerin Kurban Ölçeği ve Alt Ölçeklerinden Aldıkları Puanların Sınıf Düzeyi Bakımından Karşılaştırılmasına Đlişkin Bulgular ....................................................................................... 115 Öğrencilerin Zorba Ölçeği ve Alt Ölçeklerinden Aldıkları Puanların Sınıf Düzeyi Bakımından Karşılaştırılmasına Đlişkin Bulgular ....................................................................................... 122 BÖLÜM V TARTIŞMA VE YORUM ......................................................................... 130 Zorbalığın Đletişim Becerileriyle Đlişkisi ......................................... 130 Zorbalığın Algılanan Sosyal Destek ile Đlişkisi .............................. 133 Zorbalık ve Okul Türü................................................................... 134 Zorbalık ve Cinsiyet ..................................................................... 136 Zorbalık ve Sınıf ........................................................................... 138 SONUÇ VE ÖNERĐLER ......................................................................... 140 KAYNAKÇA ........................................................................................... 142 EKLER ................................................................................................... 156 xiv Tablo TABLOLAR LĐSTESĐ Sayfa No No 1 Ülkeler Bazında Kurban ve Zorba Öğrenci Oranları 27 2 Zorbalığa Uğrama Nedenleri 28 3 Çalışma grubuna ait kişisel bilgiler 79 4 Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği (Kurban Formu) ve Alt 86 Ölçeklerinden Elde Edilen Puanların Dağılımı 5 Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği (Kurban Formu) ve Alt 86 Ölçeklerinden Elde Edilen Puanların Dağılımı 6 Đletişim Becerileri Değerlendirme Ölçeği ve Algılanan 87 Sosyal Destek Ölçeği ile Elde Edilen Bulgular 7 Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği (Kurban Formu) ve Alt 88 Ölçeklerinden Elde Edilen Puanlarla Đletişim Becerilerini Değerlendirme Ölçeğinden Elde Edilen Puanlar Arasındaki Đlişkiye Ait Bulgular 8 Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği (Zorba Formu) ve Alt 89 Ölçeklerinden Elde Edilen Puanlarla Đletişim Becerilerini Değerlendirme Ölçeğinden Elde Edilen Puanlar Arasındaki Đlişkiye Ait Bulgular 9 Öğrencilerin Kurban Ölçeği ve Alt Boyutları ile Algılanan 90 Sosyal Destek Ölçeği ve Alt boyutları Arasındaki Korelasyon Katsayıları 10 Öğrencilerin Zorba Ölçeği ve Alt Boyutları ile Algılanan 91 Sosyal Destek Ölçeği ve Alt boyutları Arasındaki Korelasyon Katsayıları 11 Öğrencilerin Fiziksel Zorbalığa Uğrama Alt Ölçeği 92 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 12 Öğrencilerin Fiziksel Zorbalığa Uğrama Puanlarının 93 xv Cinsiyet ve Okul Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 13 Öğrencilerin Sözel Zorbalığa Uğrama Alt Ölçeği 94 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 14 Öğrencilerin Sözel Zorbalığa Uğrama Puanlarının Cinsiyet 95 ve Okul Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 15 Öğrencilerin Dışlanma Alt Ölçeği Puanlarının Cinsiyet ve 96 Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 16 Öğrencilerin Dışlanma Alt Ölçeği Puanlarının Cinsiyet ve 97 Okul Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 17 Öğrencilerin Söylenti Zorbalığına Uğrama Alt Ölçeği 97 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 18 Öğrencilerin Söylenti Zorbalığına Uğrama Alt Ölçeği 98 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 19 Öğrencilerin Eşya Zorbalığına Uğrama Alt Ölçeği 99 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 20 Öğrencilerin Eşya Zorbalığına Uğrama Alt Ölçeği 100 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 21 Öğrencilerin Cinsel Zorbalığa Uğrama Alt Ölçeği 101 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 22 Öğrencilerin Cinsel Zorbalığa Uğrama Puanlarının 102 Cinsiyet ve Okul Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 23 Öğrencilerin Kurban Ölçeği Toplam Puanlarının Cinsiyet 102 xvi ve Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 24 Öğrencilerin Kurban Ölçeği Toplam Puanlarının Cinsiyet 103 ve Okul Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 25 Öğrencilerin Fiziksel Zorbalık Uygulama Alt Ölçeği 104 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 26 Öğrencilerin Fiziksel Zorbalık Uygulama Alt Ölçeği 105 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 27 Öğrencilerin Sözel Zorbalık Uygulama Alt Ölçeği 106 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 28 Öğrencilerin Sözel Zorbalık Uygulama Alt Ölçeği 107 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 29 Öğrencilerin Dışlama Alt Ölçeği Puanlarının Cinsiyet 108 ve Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 30 Öğrencilerin Dışlama Alt Ölçeği Puanlarının Cinsiyet 108 ve Okul Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 31 Öğrencilerin Söylenti Zorbalığı Uygulama Alt Ölçeği 109 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 32 Öğrencilerin Söylenti Zorbalığı Uygulama Alt Ölçeği 110 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 33 Öğrencilerin Eşya Zorbalığı Uygulama Alt Ölçeği 111 Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 34 Öğrencilerin Eşya Zorbalığı Uygulama Alt Ölçeği 111 xvii Puanlarının Cinsiyet ve Okul Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 35 Öğrencilerin Cinsel Zorbalık Alt Ölçeği Puanlarının 112 Cinsiyet ve Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 36 Öğrencilerin Cinsel Zorbalık Alt Ölçeği Puanlarının 113 Cinsiyet ve Okul Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 37 Öğrencilerin Zorba Ölçeği Toplam Puanlarının Cinsiyet 114 ve Okul Türü Değişkenleri Bakımından Betimsel Đstatistikleri 38 Öğrencilerin Zorba Ölçeği Puanlarının Cinsiyet ve Okul 114 Türüne Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Đki Faktörlü Anova Sonuçları 39 Öğrencilerin Fiziksel Zorbalığa Uğrama Alt Ölçeği 115 Puanlarının Sınıf Düzeyi Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri 40 Öğrencilerin Fiziksel Zorbalığa Uğrama Alt Ölçeği 116 Puanlarının Sınıf Düzeyine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları 41 Öğrencilerin Sözel Zorbalığa Uğrama Alt Ölçeği 116 Puanlarının Sınıf Düzeyi Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri 42 Öğrencilerin Sözel Zorbalığa Uğrama Alt Ölçeği 117 Puanlarının Sınıf Düzeyine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları 43 Öğrencilerin Dışlanma Alt Ölçeği Puanlarının Sınıf 117 Düzeyi Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri 44 Öğrencilerin Dışlanma Alt Ölçeği Puanlarının Sınıf 118 Düzeyine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları 45 Öğrencilerin Söylenti Alt Ölçeği Puanlarının Sınıf 118 Sınıf Düzeyi Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri xviii 46 Öğrencilerin Söylenti Alt Ölçeği Puanlarının Sınıf 119 Sınıf Düzeyine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları 47 Öğrencilerin Eşya Zorbalığına Uğrama Alt Ölçeği 120 Puanlarının Sınıf Düzeyi Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri 48 Öğrencilerin Eşya Zorbalığına Uğrama Puanlarının 120 Sınıf Düzeyine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları 49 Öğrencilerin Cinsel Zorbalığa Uğrama Puanlarının 120 Sınıf Düzeyi Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri 50 Öğrencilerin Cinsel Zorbalığa Uğrama Puanlarının Sınıf 121 Düzeyine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları 51 Öğrencilerin Kurban Ölçeği Puanlarının Sınıf Düzeyi 121 Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri 52 Öğrencilerin Kurban Ölçeği Puanlarının Sınıf Düzeyine 122 Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları 53 Öğrencilerin Fiziksel Zorbalık Uygulama Alt Ölçeği 122 Puanlarının Sınıf Düzeyi Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri 54 Öğrencilerin Fiziksel Zorbalık Uygulama Puanlarının 123 Sınıf Düzeyine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları 55 Öğrencilerin Sözel Zorbalık Uygulama Alt Ölçeği 123 Puanlarının Sınıf Düzeyi Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri 56 Öğrencilerin Sözel Alt Ölçeği Puanlarının Sınıf 124 Düzeyine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları 57 Öğrencilerin Dışlama Alt Ölçeği Puanlarının Sınıf 124 xix Düzeyi Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri 58 Öğrencilerin Dışlama Alt Ölçeği Puanlarının Sınıf 125 Düzeyine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları 59 Öğrencilerin Söylenti Zorbalığı Alt Ölçeği Puanlarının 125 Sınıf Düzeyi Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri 60 Öğrencilerin Söylenti Zorbalığı Alt Ölçeği Puanlarının 126 Sınıf Düzeyine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları 61 Öğrencilerin Eşya Alt Ölçeği Puanlarının Sınıf Düzeyi 126 Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri 62 Öğrencilerin Eşya Alt Ölçeği Puanlarının Sınıf 127 Düzeyine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları 63 Öğrencilerin Cinsel Zorbalık Alt Ölçeği Puanlarının 127 Sınıf Düzeyi Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri 64 Öğrencilerin Cinsel Zorbalık Alt Ölçeği Puanlarının 128 Sınıf Düzeyine Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları 65 Öğrencilerin Zorba Ölçeği Puanlarının Sınıf Düzeyi 128 Değişkeni Bakımından Betimsel Đstatistikleri 66 Öğrencilerin Zorba Ölçeği Puanlarının Sınıf Düzeyine 129 Göre Farklılaşıp Farklılaşmadığını Gösteren Tek Faktörlü Varyans Analizi Sonuçları xx ŞEKĐLLER LĐSTESĐ Şekil Sayfa No No 1 Saldırganlık, şiddet ve zorbalık terimleri arasındaki ilişki 16 2 Đletişim Modeli 42 1 BÖLÜM I GĐRĐŞ Bu bölümde araştırmanın problemi ortaya konulmuş, amaçlarına, önemine, varsayımlarına, sınırlılıklarına ve kullanılan kavramların tanımlarına yer verilmiştir. Problem Her birey sevme-sevilme, ait olma gereksinimlerini karşılamak için çeşitli sosyal ortamlarda insanlarla iletişim içinde bulunur. Bireyler günlük yaşamlarını sürdürürken diğer insanlarla iletişim kurmak zorundadır. Etkili bir yaşam için gerekli olmasına rağmen, her insan sosyal ortamlara katılarak diğer insanlarla kolayca iletişim kurabilme, bu iletişimi sürdürebilme ve kişilerarası ilişkilerde sorun çözebilme becerilerine aynı düzeyde sahip değildir. Bazı bireyler diğerleri ile iletişime girmede ve iletişimi sürdürmede oldukça zorlanmakta, saldırganlığı bir iletişim ve problem çözme yolu olarak görebilmektedir. Saldırganlığa başvuru nedeni bazen de dikkat çekme isteği olmaktadır. Đnsanlık tarihi boyunca çeşitli şekillerde ortaya çıkan şiddet olaylarından en çok etkilenen çocuklar ve gençler olmuştur. Son yıllarda Türkiye’de özellikle medyanın konuya yaptığı vurgunun artmasıyla okullarda yaşanan şiddete sıkça tanık olunmaktadır. Şiddet gibi saldırganlığın bir çeşidi olan zorbalığın daha çok fiziksel zararları üzerinde durulsa da zorbalığın bireylere psikolojik zararları da vardır ve bu zararlar kalıcı olabilmektedir. Zorbalığın etkisi hem zorba ve kurbanlarda hem de bu zorba davranışlara tanık olanlarda görülebilmektedir. 2 Bireyin çocukluğundaki saldırgan davranışları sonraki davranışları konusunda ipucu verebilmektedir. Örneğin Cairns, Cairns, Neckerman, Ferguson ve Gariepy (1989) zorbalık olaylarına karışan bireylerin okulu bırakma, erken yaşta suç işleme, depresyon, erken yaşta çocuk sahibi olma gibi sorunlarla karşı karşıya kaldıklarını iddia etmektedir. Dryfoos (1997) ise ergenlerin %30’unun sürekli, %35’inin de arasıra bu risk içeren davranışlarda bulunduklarını saptamıştır. Frey, Hirschstein ve Guzzo (2000) çocukların saldırgan davranışlarına müdahale edilmesiyle bu risk içeren davranışların önlenmesinde çok önemli bir adım atılacağını vurgulamaktadır. Bu risk içeren davranışları önlemek için saldırgan davranışları önleyici yapıcı davranış biçimleri sunulmalıdır. Çünkü risk altındaki çocukların sosyal ve duygusal olarak ailede (Gottman, Katz ve Hooven, 1996), okulda (Wentzel ve Wigfield, 1998) ve işyerinde (Spencer ve Spencer, 1993) başarılı olmak için gerekli yeterliliğe sahip olamadıklarını ortaya koyan pek çok araştırma vardır (Akt. Frey, Hirschstein ve Guzzo, 2000). Son yıllara kadar, okullarda görülen şiddet sıradan bir durum olarak algılanmakta ve acil önlem alınması gereken sosyal sorunlar arasında görülmemekteydi. Özellikle akran zorbalığı uzun yıllar sıradan çocuk tartışmalarından ayrılmamış ve normal sosyal davranışlar içerisinde incelenmiş, bir sorun olarak görmezden gelinmiştir (Koç, 2006). Zorbalığın dünyada ciddi bir biçimde ele alınması 1980’li yıllarda Đskandinav ülkelerinde Olweus’un çalışmalarıyla başlamıştır (Pişkin, 2006a).1980’li yılların başında Norveç’te yaşları 10-14 arasında değişen bir grup öğrencinin okulda sistematik bir biçimde arkadaşlarının zorbalığına uğraması sonucu intihar etmeleri konunun ilk defa ciddi boyutlarda ele alınmasına neden olmuştur Ardından dünyanın değişik ülkelerinde öğrenciler arasında yaşanan diğer trajik olaylar zorbalık olgusunun daha yoğun gündeme gelmesine, bu konuda araştırmalar yapılmasına ve önleme stratejileri geliştirilmesine neden olmuştur. Ülkemizde de son yıllarda okulda şiddet olaylarında bir artış olduğu, en azından medyanın gündemine daha yoğun bir biçimde geldiği dikkati çekmektedir (Pişkin, 2006a). 3 Okul zorbalığı, genellikle yetişkinlerce yaşamın bir parçası olarak görüldüğü için de tanımlanabilmesi oldukça zor bir kavramdır. Bundan dolayı da kavram, bir hukuk kavramı olarak değil de daha çok bir eğitim kavramı olarak ele alınmış ve konuya ilişkin araştırmaların büyük bir bölümü de eğitimciler tarafından gerçekleştirilmiştir (Pişkin, 2002). Akran zorbalığı bir ya da birden çok öğrencinin kendilerinden daha güçsüz öğrencileri kasıtlı veya sürekli olarak rahatsız etmesi ile sonuçlanan ve kurbanın kendisini koruyamayacak durumda olduğu bir saldırganlık türüdür (Pişkin, 2002). Zorbalık denince ülkemizde daha çok fiziksel zorbalık akla gelmekte, zorbalığın diğer biçimleri genelde göz ardı edilmektedir. Oysa akran zorbalığı, tekme atma, tokat vurma, itme, çekme gibi fiziksel; sataşma, alay etme, dalga geçme, kızdırma, hoşa gitmeyen isim takma, küçük düşürücü sözler söyleme gibi sözel; dedikodu ve söylenti çıkarıp yayma, arkadaş grubundan dışlayarak yalnızlığa terk etme gibi dolaylı ya da para veya diğer eşyalarını zorla alma, almakla tehtid etme, eşyalarına zarar verme olarak da ortaya çıkabilmektedir (Pişkin, 2002). Besag’a (1995) göre zorbalık, güçlü durumdaki birey ya da grubun kazanç veya zevk için karşı koyma gücü yetmeyen kişilere sıkıntı vermek amacıyla fiziksel, psikolojik, sosyal veya sözel olarak tekrarladıkları saldırılardır. Nansel ve arkadaşlarına göre (2001) zorbalık, kurbanın korkmasına, acı çekmesine neden olan, taraflar arasında güç dengesizliğinin olduğu, güçlü olanın kendinden güçsüz olana baskı yaptığı, kurbanın herhangi bir kışkırtmada bulunmadığı ve aynı çocuklar arasında tekrarlanan fiziksel, sözel ve psikolojik saldırılardır. Pişkin’e göre (2002) zorbalıkla ilgili tanımların ortak noktaları şunlardır: a) Zorbalık, bilinçli ve kasıtlı olarak yapılan ve kurbana fiziksel, zihinsel, sosyal ya da psikolojik zarar verme amacı güden söz ve eylemleri içerir. 4 b) Zorbalığın belirli bir süre tekrarlanma özelliği vardır. c) Kurban kendini koruyamayacak ve savunamayacak durumdadır. d) Zorbalar eylemlerini bireysel ya da grupla yapabildikleri gibi, kurbanlar da bu eylemlerden bireysel ya da grup olarak zarar görebilirler. e) Zorbalar, bu tür eylemlerinden dolayı genellikle kendilerine çıkar sağlarlar. Zorba öğrenciler, özellikle ev ortamında fiziksel cezanın kullanıldığı ve çocukların problemlerine çözüm getirmede fiziksel güç kullanmayı öğreten ailelerde yetişmektedir. Bu tür ailelerden gelen öğrenciler, fiziksel olarak güçlü olanların zayıf olanlara zorbalık yapma hakkı olduğuna inanırlar. Zorba öğrenciler, evde ebeveyn ilgisinden ve sıcaklığından yoksundurlar ve aynı zamanda bulundukları ortamlarda güç sahibi olmak ve kontrolü her zaman elde bulundurmak isterler (Winter, 1999; Akt. Koç, 2006). Olumsuz aile içi ilişkiler nedeniyle, bu çocuklar duygusal ve sosyal gelişim alanlarında sıkıntılar yaşarlar ve sosyal becerilerde yetersizlik söz konudur (Koç, 2006). Espelage ve Swearer (2003), Bronfenbrenner’in ekolojik sistem kuramının zorbalığı açıklayabilecek bir çerçeve sunduğunu belirtmektedirler. Ekolojik sistem kuramı temele alındığında, zorbalık, kişisel ve kişilerarası değişkenlerin karşılıklı etkileşiminin bir ürünüdür. Akran grubu, aile, okul ve diğer toplumsal faktörler gibi ekolojik bağlamlar hem bireysel özellikleri etkilemekte, hem de ondan etkilenmektedir (Akt. Kapçı, 2001). Kurbanlar genellikle kişilerarası ilişkilerde kendilerine güvensizdirler. Sosyal ilişkilerde kaygı yaşarlar ve hayır diyebilme becerileri yok denecek kadar azdır. Saldırgan davranışlara nasıl karşılık vereceklerini bilemezler (Smith ve Sharp,1994). Nansel ve arkadaşlarının (2001) yaptığı bir çalışmaya göre, zorbalığa maruz kalan öğrenciler, zayıf sosyal ve duygusal uyum gösteren, arkadaşlık kurmakta zorlanan, sınıf arkadaşlarıyla zayıf ilişkiler Reproduced with permission of copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.