LĠSE ÖĞRENCĠLERĠNĠN UYKU KALĠTESĠ VE UYKU KALĠTESĠNĠ ETKĠLEYEN FAKTÖRLER

T.C. NEVġEHĠR HACI BEKTAġ VELĠ ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ LĠSE ÖĞRENCĠLERĠNĠN UYKU KALĠTESĠ VE UYKU KALĠTESĠNĠ ETKĠLEYEN FAKTÖRLERĠN BELĠRLENMESĠ Tezi Hazırlayan Pınar TEKCAN Tez DanıĢmanı Dr. Öğr. Üyesi Zehra ÇALIġKAN HemĢirelik Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Kasım 2018 NEVġEHĠR T.C. NEVġEHĠR HACI BEKTAġ VELĠ ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ LĠSE ÖĞRENCĠLERĠNĠN UYKU KALĠTESĠ VE UYKU KALĠTESĠNĠ ETKĠLEYEN FAKTÖRLERĠN BELĠRLENMESĠ Tezi Hazırlayan Pınar TEKCAN Tez DanıĢmanı Dr. Öğr. Üyesi Zehra ÇALIġKAN Doç. Dr. Semra KOCAÖZ HemĢirelik Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Kasım 2018 NEVġEHĠR iii TEġEKKÜR Çalışmam süresince tez danışmanlığımı üstlenerek tez konumun belirlenmesinde, çalışmamın planlanmasında, yürütülmesinde ve sonuçlandırılmasında bana yol gösteren, her türlü bilimsel, manevi desteğini ve sonsuz anlayışını esirgemeyerek çalışma süresince motive olmama büyük katkıları bulunan çok değerli tez danışmanım Dr. Öğretim Üyesi Zehra ÇALIŞKAN‟a, İkinci danışmanım Doç. Dr. Semra KOCAÖZ‟e, yüksek lisans eğitimim süresince bilimsel ve manevi katkılarından dolayı Prof. Dr. Nimet KARATAŞ‟a ve sevgili arkadaşım Doç. Dr. Gökçe DEMİR‟e, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Semra ve Vefa Küçük Sağlık Yüksekokulu Hemşirelik Bölümünün çok değerli öğretim üyelerine teşekkür ederim. Çalışmama verdikleri desteklerden dolayı Hayriye Kımçak Anadolu Lisesi ve Sıddık Demir Anadolu Lisesi idarecilerine, çalışmama katılmayı kabul eden aileler ve sevgili çocuklara teşekkür ederim. Çalışmalarım süresince birçok fedakârlık gösterip beni destekleyerek tez çalışmamın her aşamasında sonsuz sevgi, anlayış ve sabırla destek olup moral veren, maddi ve manevi her türlü desteği sağlayan canım eşim Doç. Dr. Akın TEKCAN‟a, varlıklarıyla hayatıma anlam katan ve çalışmalarım boyunca bana güç veren canım çocuklarım, Memduh Doruk, Bilge Dora ve Ali Deha TEKCAN‟a teşekkür ederim. iv LĠSE ÖĞRENCĠLERĠNĠN UYKU KALĠTESĠ VE UYKU KALĠTESĠNĠ ETKĠLEYEN FAKTÖRLERĠN BELĠRLENMESĠ (Yüksek Lisans Tezi) Pınar TEKCAN NEVġEHĠR HACI BEKTAġ VELĠ ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ Kasım 2018 ÖZET Adölesan dönemi bireyin fiziksel, hormonal ve psikososyal olarak çocukluktan ergenliğe geçiş yaptığı bir dönemdir. Bu dönemde pek çok sorunun yanında, adölesanların uyku ve uyku kalitesi ile ilgili sorunlar yaşadığı bilinmektedir. Uyku sorunlarının erken dönemde tespit edilmesi önlem alınması açısından oldukça önemlidir. Araştırma, lise öğrencilerinin uyku kalitesi ve uyku kalitesini etkileyen faktörlerin belirlenmesi amacıyla tanımlayıcı olarak yapılmıştır. Araştırmanın örneklemini, Kırşehir il merkezindeki iki lisenin 9, 10, 11 ve 12. sınıflarında öğrenim gören 400 öğrenci oluşturmuştur. Etik kurul, kurum ve ebeveyn onamı alınan araştırmada, veriler Anket Formu ve Pittsburgh Uyku Kalite İndeksi (PUKİ) ile toplanmıştır. Verilerin değerlendirilmesi bilgisayar ortamında tanımlayıcı istatistikler, Ki-Kare ve Binary Logistik Regresyon analizleri kullanılarak yapılmıştır. Araştırmaya katılan lise öğrencilerinin yaş ortalamasının 15.87±1.14 yıl olduğu ve %53‟ünün uyku kalitesinin kötü olduğu tespit edilmiştir. Adölesanların uyku kalitesini etkileyen faktörler yapılan lojistik regresyon analizine göre; cinsiyet, yaş, kötü okul başarısı, kronik hastalık varlığı (psikiyatrik rahatsızlık, menstruasyon düzensizliği, kansızlık, mide-bağırsak sorunu), aile içerisinde sözel şiddet varlığı, aile ve akrabalarda uyku bozukluğu bulunması, spor yapmama ve uyandığında yorgun hissetme olarak belirlenmiş ve bu faktörlerin istatistiksel olarak önemli olduğu bulunmuştur (p<0.05). Sonuç olarak, adölesanlarda uyku yapısı ile ilgili değişimlerin erken dönemde fark edilmesi ve önlenmesi için okullarda düzenli aralıklarla taramaların yapılması ve değerlendirilmesi, aile ve çocuklara uyku sağlığı konusunda eğitim-danışmanlık verilmesi önerilmektedir. Anahtar kelimeler: Adölesan, Uyku, Uyku Kalitesi Tez DanıĢman: Dr. Öğretim Üyesi Zehra ÇALIġKAN, Doç. Dr. Semra KOCAÖZ Sayfa Adeti: 92 v DETERMINATION OF THE FACTORS AFFECTING SLEEP QUALITY AND SLEEP QUALITY OF HIGH SCHOOL STUDENTS (Master Thesis) Pınar TEKCAN NEVġEHĠR HACI BEKTAġ VELĠ UNIVERSITY November 2018 ABSTRACT Adolescent period is a period in which the individual passes from childhood to adolescence as physical, hormonal and psychosocial. It is known that adolescents have problems about sleep and sleep quality beside many problems. Early detection of sleep problem is quite important in terms of taking precautions. The study was conducted as a descriptively to determine the factors that affect sleep quality and sleep quality of high school students. The sample of the study consisted of 400 students studying in 9, 10, 11 and 12 class of two high schools in Kırşehir city center. In the study that received consent ethics committee, research institutions and parents, the data were obtained by the questionnaire and the Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI). Evaluation of data was conducted by using descriptive statistics, Chi-Square and Binary Logistic Regression analysis. The mean age of high school students was 15.87 ± 1.14 and 53% of them were found to have poor sleep quality. According to logistic regression analysis, the factors affecting the sleep quality of adolescents was determined as gender, age, poor school success, presence of chronic disease (psychiatric disorder, menstruation disorder, anemia, gastrointestinal problems), presence of verbal violence in the family, presence of sleep disorder in family and relatives, lack of sports and feeling tired when awakened. It was found that these factors were statistically significant (p <0.05). As a result, it is recommended to regularly screening and evaluations in schools for recognize and prevent the changes in sleep structure in adolescents and give education and counseling to family and children about sleep health. Key words: Adolescent, Sleep, Sleep Quality Thesis Advisor: Assist. Prof. Dr. Zehra ÇALIġKAN, Assoc. Prof. Dr. Semra KOCAÖZ Page Number: 92 vi ĠÇĠNDEKĠLER KABUL VE ONAY SAYFASI .........................................................................................i TEZ BİLDİRİM SAYFASI ..............................................................................................ii TEŞEKKÜR ....................................................................................................................iii ÖZET................................................................................................................................vi ABSTRACT...................................................................................................................... v İÇİNDEKİLER ................................................................................................................vi TABLOLAR LİSTESİ...................................................................................................viii ŞEKİLLER LİSTESİ ........................................................................................................ x SİMGE VE KISALTMALAR LİSTESİ..........................................................................xı 1. BÖLÜM GİRİŞ ................................................................................................................................ 1 1.1. Araştırmanın Amacı ...................................................................................... 3 2. BÖLÜM GENEL BİLGİLER .......................................................................................................... 4 2.1. Adölesan Dönemi........................................................................................... 4 2.1.1. Adölesan dönemi tanımı ve genel özellikleri................................................. 4 2.1.2. Adölesan dönemi sağlık sorunları.................................................................. 8 2.2. Uyku Sağlığı................................................................................................. 10 2.2.1. Uyku tanımı ve genel özellikleri .................................................................. 10 2.2.2. Adölesanlarda uyku özellikleri ve uyku sorunları........................................ 12 2.2.3. Adölesanlarda uyku kalitesi ve etkileyen etmenler...................................... 15 2.2.4. Adölesanlarda uyku sağlığının geliştirilmesinde hemşirenin rolü ............... 19 3. BÖLÜM GEREÇ ve YÖNTEM..................................................................................................... 21 vii 3.1. Araştırmanın Şekli........................................................................................ 21 3.2. Araştırmanın Yapıldığı Yer ve Özellikleri................................................... 21 3.3. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi .............................................................. 22 3.4. Araştırmaya Dahil Edilme Kriterleri............................................................ 23 3.5. Verilerin Toplanması.................................................................................... 24 3.5.1. Veri Toplama Araçlarının Hazırlanması...................................................... 24 3.5.1.1. Öğrenci Kişisel Veri Toplama Formu.......................................................... 24 3.5.1.2. Pittsburgh Uyku Kalite İndeksi (PUKİ)....................................................... 24 3.5.2. Ön Uygulama ............................................................................................... 28 3.5.3. Uygulama ..................................................................................................... 28 3.6. Araştırmanın Etik Boyutu ............................................................................ 30 3.7. Araştırmanın Değişkenleri ........................................................................... 30 3.7.1. Araştırmanın Bağımlı Değişkeni.................................................................. 30 3.7.2. Araştırmanın Bağımsız Değişkeni ............................................................... 30 3.8. Verilerin Değerlendirilmesi.......................................................................... 30 4. BÖLÜM BULGULAR................................................................................................................... 32 5. BÖLÜM TARTIŞMA VE SONUÇ ............................................................................................... 52 KAYNAKLAR ............................................................................................................... 66 EKLER............................................................................................................................ 80 ÖZGEÇMİŞ .................................................................................................................... 92 viii TABLOLAR LĠSTESĠ Tablo 2.1. Adölesanın sağlık hizmeti gereksinimleri ile ilgili gelişimsel özellikleri...... 8 Tablo 2.2. Uyku boyutları ve potansiyel sağlık problemleri ......................................... 12 Tablo 2.3. Yaşlara göre ortalama uyku süreleri............................................................. 14 Tablo 3.1. Araştırmanın yapıldığı okullardaki 9, 10, 11 ve 12. Sınıflardaki öğrenci sayıları ile şube sayıları................................................................................ 23 Tablo 3.2. PUKİ bileşen 1‟in puanlama tablosu............................................................ 25 Tablo 3.3. PUKİ soru 2‟nin puanlama tablosu .............................................................. 25 Tablo 3.4. PUKİ soru 5a‟nın puanlama tablosu ............................................................ 25 Tablo 3.5. PUKİ bileşen 2‟nin puanlama tablosu.......................................................... 25 Tablo 3.6. PUKİ bileşen 3‟ün puanlama tablosu........................................................... 26 Tablo 3.7. PUKİ bileşen 4‟ün puanlama tablosu........................................................... 26 Tablo 3.8. PUKİ soru 5b-j‟nin puanlama tablosu.......................................................... 26 Tablo 3.9. PUKİ bileşen 5‟in puanlama tablosu............................................................ 27 Tablo 3.10. PUKİ bileşen 6‟nın puanlama tablosu.......................................................... 27 Tablo 3.11. PUKİ soru 8‟in puanlama tablosu ................................................................ 27 Tablo 3.12. PUKİ soru 9‟un puanlama tablosu ............................................................... 28 Tablo 3.13. PUKİ bileşen 7‟nin puanlama tablosu.......................................................... 28 Tablo 4.1. Öğrencilerin tanıtıcı özelliklerine göre dağılımı .......................................... 32 Tablo 4.2. Öğrencilerin ailelerinin tanıtıcı özelliklerine göre dağılımı......................... 33 Tablo 4.3. Öğrencilerin genel alışkanlıklarına göre dağılımı........................................ 34 Tablo 4.4. Öğrencilerin sağlık sorunlarına göre dağılımı.............................................. 35 Tablo 4.5. Öğrencilerin şiddete maruz kalma durumlarına göre dağılımı..................... 36 ix Tablo 4.6. Öğrencilerin uyku alışkanlıklarına göre dağılımı......................................... 36 Tablo 4.7. Öğrencilerinin PUKİ bileşenleri ve toplam puan ortalamaları..................... 39 Tablo 4.8. Öğrencilerin tanıtıcı özelikleri ve uyku kalitesi durumlarına göre dağılımı…..................................................................................................... 40 Tablo 4.9. Ailelerin tanıtıcı özellikleri ve öğrencilerin uyku kalitesi durumuna göre dağılımı......................................................................................................... 41 Tablo 4.10.Öğrencilerin genel alışkanlıkları ve uyku kalitesi durumlarına göre dağılımı…..................................................................................................... 42 Tablo 4.11.Öğrencilerin sağlık sorunları ve uyku kalitesi durumlarına göre dağılımı... 43 Tablo 4.12.Öğrencilerin şiddete maruz kalma ve uyku kalitesi durumlarına göre dağılımı......................................................................................................... 44 Tablo 4.13.Öğrencilerin uyku ile ilgili alışkanlıkları ve uyku kalitesi durumlarına göre dağılımı......................................................................................................... 45 Tablo 4.14.Uyku kalitesini etkileyen faktörlerin lojistik regresyonu............................. 47 x ġEKĠLLER LĠSTESĠ Şekil 2.1. Uyku sağlığının kavramsal modeli............................................................... 11 Şekil 3.1. Araştırmanın akış şeması ............................................................................. 29 xi SĠMGELER VE KISALTMALAR LĠSTESĠ ABD Amerika Birleşik Devletleri ADNKS Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sonuçları BKĠ Beden Kütle İndeksi DSM Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSÖ Dünya Sağlık Örgütü EEG Elektroensefalografi NANDA North American Nursing Diagnosis Association NREM Non-REM PUKĠ Pittsburgh Uyku Kalite İndeksi REM Rapid Eye Movement SPSS Statistical Package for Social Sciences TNSA Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmaları TÜĠK Türkiye İstatistik Kurumu 1 BÖLÜM 1 GĠRĠġ Adölesan dönemi bireyin fiziksel, hormonal ve psikososyal olarak çocukluktan ergenliğe geçiş yaptığı bir dönemdir. 8-10 yıllık bir süreyi kapsayan bu dönemde, bireylerde cinsel olgunlaşma, sosyal kimlik gelişimi, ebeveynlere olan bağımlılık duygusunda azalma, toplumda yer edinme ve meslek seçimi gibi bazı özellikler öne çıkmaktadır [1]. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)‟nün yaş grupları sınıflandırmasına göre 10-19 yaş grubu adölesan, 20-24 yaş grubu genç ve 10-24 yaş grubu ise genç insanlar olarak tanımlanmaktadır. Dünyada her beş kişiden birisinin adölesan dönemde olduğu ve bu nüfusun %85.0‟ının gelişmekte olan ülkelerde yaşadığı belirtilirken [2-4], Türkiye nüfusunun yaklaşık altıda biri 10-24 yaş grubunda bulunmaktadır [5]. Türkiye 2016 nüfus dağılım verilerine göre adölesan nüfus sayısı 13.289.001 olup, toplam popülasyonun içindeki payı %16.026'dır [5]. Adölesan dönemde yaşanan değişimler özellikle bazı hormonal değişimler, bireylerin duygu durumlarını oldukça karmaşık ve değişken bir hale getirebilmekte, gerilim duygusunu artırabilmekte ve sağlıklı olmayan bir yaşam tarzı davranışının gelişimine neden olabilmektedir[7-10]. Adölesanlarda gelişen istenilmeyen sağlıksız yaşam tarzı veya sorunları, sanki içinde bulunulan dönemin pek çok psikolojik, sosyal ve fizyolojik değişiminden biri gibi kabul görmekte ve genellikle fark edilememektedir [11]. Adölesan dönemde fark edilemeyen pek çok sağlık sorunu, bireylerin ileriki yaşamını etkileyebilmekte ve hayatın erken aşamasından itibaren başlayan sistemik, kalıtımsal ve metabolik hastalıkların birer nedeni olabilmektedir [12]. Adölesan dönemde yaşanılan önemli sağlık sorunlarından biri de uyku problemidir [13]. Bireylerin yaşam kalitesini ve sağlığını önemli ölçüde etkileyen uyku [13], “Organizmanın çevreyle iletişiminin değişik şiddette ve uyarılarla geri döndürülebilir biçimde geçici, kısmi ve periyodik olarak kaybolması durumudur” [13-15]. Genel vücut sağlığındaki bir sorun, ilk olarak bireyin uykusunu etkileyebildiği gibi, uyku düzeninde yaşanan en küçük bir değişiklik de beden sağlığını ve günlük yaşam faaliyetlerini olumsuz yönde değiştirebilmektedir [13,15,16]. Bu açıdan bakıldığında, “kişinin uyandıktan sonra kendini zinde, formda ve yeni bir günü yaşamaya hazır hissetmesi” 2 olarak tanımlanan uyku kalitesi, bireyin fizyolojik, psikolojik ve sosyal açıdan sağlık durumunu ortaya koymaktadır [17]. Adölesan dönem, uyku sorunlarının en sık görüldüğü yaş gruplarından biridir [18]. Adölesanların %40‟ından fazlası uyku sorunları yaşamaktadır [19,20]. Adölesanların %54.7‟sinin kötü uyku kalitesine sahip olduğu belirtilmekle birlikte, bireylerin ders çalışırken (%60.3) ve okulda ders dinlerken (%49.3) uykusuzluk yaşadıkları bildirilmiştir [21]. Uyku sorunları; dikkat toplamada güçlük, gündüz uykululuk, dürtüsellik, huysuzluk, hırçınlık, akademik başarıda düşüklük, öğrenme bozukluğu, sosyal ilişkilerde bozulma, patolojik derecede utangaçlık, kalp yetmezliği, yüksek tansiyon gibi birçok sağlık sorununa neden olabilirken, fizyolojik ve psikiyatrik nedenler de uyku problemlerine yol açabilmektedir [17,22,23]. Uyku bozukluklarının metabolizma üzerinde etkilerinin olduğu ve obezitenin oluşumunda katkısı olduğu belirtilmektedir [24]. Bütün iş kazaları ve yaralanmaların yarısından fazlasının (%52,5) uykusuzlukla bağlantılı olduğu yapılan çalışmalarda gösterilmiştir [25,26,27]. Yapılan araştırmalarda gece uykusundaki 1.3 ile 1.5 saatlik azalmanın ertesi gün uyanıklık durumunu %32 oranında azalttığı belirtilmektedir [28]. Bu durum okul başarısında azalmaya, kazalara yatkınlığa, duygu ve davranış değişikliklerine neden olabilmektedir [29]. Adölesanlarda gece sık uyanma, sabahları uyanmayı reddetme, gündüz aşırı uyuma gibi uyku sorunlarının %10-28 oranında görüldüğü ve tedavi edilmesi gereken bir durum olduğu ifade edilmektedir [30]. Fransa‟da lise çağındaki 652 çocukla yapılan bir çalışmada uyku kalitesi düşük olan ve gece yeterince uyuyamayan çocukların okul başarısı daha düşük bulunmuştur [31]. Hollanda‟da 9-14 yas arası 449 çocukla yapılan başka bir çalışmada; uyku kalitesinin yetersizliğine bağlı olarak sabahları yorgun uyanan ve okula dinlenmeden giden çocukların derslerine konsantrasyonunda yetersizlik olduğu bildirilmiştir [32]. Ayrıca, kötü uyku kalitesine sahip olan öğrencilerde, fiziksel ve psikososyal sağlık problemlerinin daha fazla görüldüğü bildirilmiştir [33]. Uyku kalitesinin arttırılmasında hemşirelerin görevi, uyku hijyenine yönelik eksik ya da hatalı uygulamaların belirlenip, düzeltilmesini sağlamaktır. Hemşireler uyku hijyeni ile ilgili genel ilkelerin öğrenilmesini ve uygulanmasını sağlayarak uyku kalitesinin arttırılmasına yardımcı olabilmektedir [34]. 3 İnsan yaşamının 1/3‟ünü kapsayan ve sağlık durumunun sürdürülmesinde önemli rol oynayan uykunun, adölesanın sağlıklı olmasında ve sağlığının sürdürülmesinde önemli bir yeri vardır. Çocuk ve ailesine uyku ve uyku sağlığı ile ilgili temel bilgilerin sunulması gerekmektedir [35]. Uyku ile ilgili aile rutinleri ve davranışlarının değiştirilmesinde interaktif, yaratıcı, eğlenceli ve çocuk odaklı eğitim mekânlarının kullanılması için aileye rehberlik etmek günümüzde sağlık profesyonellerinin sıklıkla başvurduğu yöntemlerden birisi haline gelmektedir [35]. Ayrıca, sağlığın korunmasında ve sürdürülmesinde etkin-yeterli uyku ile uyku kalitesinin etkisinin bilinmesi ve bu konularda gereken çalışmaların okul sağlığı çerçevesinde yapılması adölesanlarda olası uyku sorunlarının erken dönemde tespit edilmesi açısından önem taşımaktadır. Bu açıdan bakıldığında, pediatri hemşirelerinin adölesanlarda optimal sağlığın sürdürülmesi için bireysel uyku gereksinimlerini belirleyip istenen düzeyde karşılanmasına yardımcı olmak ve sosyal işlevlerini daha iyi yerine getirmelerini sağlamak gibi bir görevi üstlenebilirler. Bu nedenle, adölesanların uyku kalitesi ve bunu etkileyen faktörlerin belirlenmesi, sorunun çözümüne yönelik geliştirebilecek stratejik girişimlerin belirlenmesi açısından faydalı olabilecektir. 1.1. AraĢtırmanın Amacı Bu araştırma, Kırşehir il belediye sınırları içerisindeki lise öğrencilerinin uyku kalitesi ve bunu etkileyen faktörlerin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. 4 BÖLÜM 2 GENEL BĠLGĠLER 2.1. Adölesan Dönemi 2.1.1. Adölesan dönemi tanımı ve genel özellikleri Adölesan, Latince gelişerek olgunlaşma anlamına gelen bir terimdir. Dilimizde ergenlik ya da delikanlılık olarak da bilinmektedir [36]. Adölesan dönemi bireyin fiziksel, hormonal ve psikososyal olarak çocukluktan ergenliğe geçiş yaptığı bir dönemdir. 8-10 yıllık bir süreyi kapsayan bu dönemde cinsel kimliğini kabullenme, sosyal kimlik oluşturma, ebeveynlere olan bağımlılık duygusunda azalma, toplumda yer etme ve meslek seçimi gibi özellikler öne çıkmaktadır [1,36]. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 10- 19 yaşlar arasını adölesan dönem, 15-24 yaş arasını gençlik dönemi, 10-24 yaş arasını da genç insan olarak tanımlamaktadır. Çocuk hakları sözleşmesine göre adölesanların büyük çoğunluğu aynı zamanda çocuktur [2-4,36]. Dünyada her beş kişiden birinin adolesan dönemde olduğu ve bu nüfusun %85‟inin gelişmekte olan ülkelerde yaşadığı belirtilmektedir [2-4]. Gelişmiş ülkelere oranla genç bir nüfusa sahip olan Türkiye nüfusunun yaklaşık altıda biri 10-24 yaş grubunda bulunmaktadır [5]. 2016 yılı Türkiye nüfus dağılım verilerine göre adölesan nüfus sayısı 13.289.001 olup, toplam nüfus içindeki payı %16,026'dır [5]. Yapılan değerlendirmelerde, adölesan dönemini ergenlik anlamına gelen puberte ile karıştırılmaktadır. Adölesan dönemi çocukluktan yetişkinliğe geçişi, puberte ise üreme kapasitesini oluşturan biyolojik değişiklikleri tanımlamaktadır. Puberte ile ilgili olaylar öngörülen bir sıraya göre oluşmakta, fakat başlama zamanı ve seyri bireyler arasında oldukça değişkenlik göstermektedir. Puberte çağı değişikliklerinin kişisel imaj içerisine özümsenmesi normal adölesan dönemi için oldukça önemlidir [37,38]. Adölesan döneminde görülen fiziksel değişiklikler kızlar ve erkeklerde farklı bir şekilde seyretmektedir. Kızlarda yağ dokusunun artmaya başlamasından, kemik ve pelvisteki değişiklikler sonucu kalça sınırlarının genişlemesinden hemen sonra, meme dokusunda tomurcuklanma başlamakta ve mons veneris üzerinde koyu renk ve düz pubik kıllar belirmektedir. Bu son iki değişiklik 8 ile 13 yaşları arasında oluşmakta ve puberte gelişiminin Tanner II evresine karşılık gelmektedir. Meme dokularının gelişimi yaklaşık 5 4 yıl sürmekte ve Tanner V yani yetişkin dönemine kadar uzanmakta, fakat bu değişikliklerin oluşması 18 ay kadar kısa, 9 yıl kadar da uzun bir zaman alabilmektedir. Meme gelişiminin başlamasından yaklaşık 1 yıl sonra Tanner III evresinde, kız çocuklarında hızlı gelişen bir boy sıçraması görülmektedir. Normal kişilerde bu hızlı boy uzamasının doruk noktası, menstruasyonun başlamasından önce oluşmaktadır. Bu nedenle menarş, puberte döneminin diğer fiziksel gelişimleri dikkate alındığında daha geç gerçekleşen bir olayıdır [37,38]. Erkek çocuklarda puberte sırasında düzenli bir dizi değişiklik geçirmekte, ancak kızlarda olduğu gibi meme gelişmesi ya da menarş gibi çok belirgin dönüm noktaları bulunmamaktadır. Erkek çocuklar için gece boşalmaları menstruasyonun karşıtı olarak kabul edilmekte ve bu olay ilk Tanner III evresinde yaşanmaktadır. Fakat gece boşlamaları mensler kadar düzenli değildir. Erkek çocuklarda 11-13 yaşları arasında ortalama boy aynı yaştaki kız çocuklardan genellikle kısadır. Bu nedenle erkek çocuklarda puberte döneminin yanlışlıkla kızlarınkinden 2 yıl geç başladığı düşünülmektedir. Erkek çocuklarda puberte dönemi kız çocuklardan yaklaşık sadece 6 ay kadar sonra başlamaktadır. Bununla beraber erkeklerde hızlı boy uzama dönemi pubertenin geç bir evresinde başlarken kızlarda daha erken meydana gelmektedir. Erkek çocuklarda testislerin büyümesi Tanner I evresinden Tanner II evresine geçişi gösterirken, bu olay 9.5 ile 13.5 yaşları arasına denk gelmektedir. Bu süreç 13.5 ile 17 yaşları arasında tamamlanmaktadır. Testislerin büyümesini penisin büyümesi takip eder ki bu dönem Tanner III evresinin başladığının göstergesi olarak kabul edilmektedir. Yine bu dönemlerde, pubik kıllanma ve aksiller kıllanma gibi fizyolojik değişiklikler de gerçekleşmektedir. Büyüme evresi erkeklerde göreceli olarak daha geçtir, fakat bireysel farklılıkları içerisinde bulunduran bu süreç 10.5 ile 16 yaşları arasında başlayıp 13.5 ile 17.5 yaşları arasında tamamlanmaktadır. Bu dönemler arasında gerçekleşen hızlı büyüme evresini takiben yavaş büyüme evresi birkaç yıl daha devam etmektedir [17,37,38]. Bu dönemde beslenme diğer pediatrik yaş gruplarında olduğu gibi çok önemlidir. Özellikle hem gelişmiş toplumlarda hem de gelişmekte olan ülkelerde erişkin morbiditesinden sorumlu olan hastalıkların beslenme ile ilişkisi gözden kaçırılmaması gereken bir durumdur. Gelecekte morbiditenin düşürülmesinin, ancak tüm adölesan yaş grubunda olanların sağlıklı beslenmeleri ve sağlıklı beslenme alışkanlıkları edinmeleri 6 ile mümkün olabileceği gerçeği ile karşılaşılır. Adölesan yaş grubunun fizyolojik ve sosyal süreçleri içerisinde bu çocuklara kolay ulaşılamamakta ve gerekli antropometrik değerlendirmeler ve nutrisyonel yönlendirmeler çoğu zaman gerçekleştirilememektedir [37,39]. Bu dönemde bulunan çocukların beslenme özellikleri ile ilgili yapılan çalışmalar, diyetlerinin genellikle erkeklerde zenginleştiğini ve kızlarda fakirleştiğini göstermektedir. Adölesan dönemindeki çocukların kalsiyum, demir ve çinko alımları belirgin derecede azalmaktadır. Adölesanların A, C ve B6 vitaminleri ve folik asit alımları düşüktür. Bunun en önemli nedeni, bu yaş grubunda bulunan çocukların yetersiz ve dengesiz beslenmesidir. Adölesanlar genellikle yağ ve tuzdan zengin diyetlerle beslenmektedir. Diyetleri doymuş yağdan zengindir. Çok az sebze tüketmekte ve sütlü besinlerin tüketimi bu dönemde azalmaktadır [36,38]. Adölesan döneminde enerji ve besin ihtiyacını belirleyen temel faktörler cinsiyet, yaş, pubertal gelişme aşaması, vücut kompozisyonu, fizik aktivite ve yaşam tarzıdır. Her iki cinsiyetteki bireylerin de büyüme ve gelişim özelliklerinin farklı olması nedeniyle, adölesan döneminde gerçekleşen değişimler biyolojik olgunlaşma süreci olarak değerlendirilmektedir. Adölesanların fiziksel aktivite düzeyleri değişkenlik gösterebilmektedir. Bu tamamen tercih edilen yaşam tarzı ile ilgilidir. Bazı çocuklar çok yoğun spor yaparken, diğerleri sedanter bir yaşam sürerek okul-servis-ev döngüsünden çıkamamaktadır. Özellikle hafta sonlarının fiziksel aktiviteyle zenginleştirilmiş bir zaman dilimine dönüştürülememesi, adölesanlarda obezite gelişimine neden olabilen en önemli etken olarak karşımıza çıkmaktadır [36,38]. Adölesanlarda fiziksel belirtiler sıklıkla biyolojik hastalıklardan çok psikososyal kökenli olabildiği için sağlık hizmeti sunmak mesleki becerileri zorlayan güçlükler taşımaktadır. Bununla birlikte adölesanlarda kendi yaş grubuna özgü çeşitli kronik hastalıklar ve psikososyal sorunlar ortaya çıkmaktadır. Bu dönemde tedavi önerilerine uyumsuzluk olağan bir durumdur. Klinik ortamda sınırları zorlama ve adölesanların zaman zaman gizliliği ön plana çıkarmaları tedavi girişimlerini de zorlaştırmaktadır. Adölesanlar ve aileleri bireysel gelişim gereksinimlerini dikkate alan, saygıya dayalı bir sağlık hizmetine sıklıkla iyi yanıt vermektedir [37]. Adölesan döneminde fizyolojik ve psikososyal gelişmelerin hızla gerçekleşmesi nedeniyle normal fizyolojik durumlara 7 bile adölesan bireyin adaptasyonu zorlaşmaktadır. Bu nedenle, bu dönemde akne oluşumu ya da dismenore gibi normal durumların bile tedavi edilmesi gerekli olabilmektedir. Sağlık hizmeti sunanların adölesan büyüme ve gelişimi, bu gelişmelerin özgün düzeni ve adölesan döneminde görülen hastalıkların belirtileri konularında bilgi sahibi olmaları gerekmektedir [37,38]. Adölesanlar için en uygun sağlık hizmeti, sıkılgan gencin kendini rahat hissedeceği bir ortamda verilmesi gerekmektedir. Adölesan birey ile sağlık personelinin, fiziksel gelişme ve büyüme, tıbbi ve psikolojik kaygılar, madde kullanımı, cinsellik ve bireysel sorunlar gibi konuları rahatça konuşup tartışabilecekleri bir ortam yaratılmalıdır. Sağlıklı adölesanın bakımında çoğunlukla psikososyal konulara odaklanılmasına rağmen, fizyolojik incelemeleri de içerisine alan kapsamlı bir değerlendirmeye her zaman ihtiyaç bulunmaktadır. Bu açıdan bakıldığında adölesan dönem kendi içerisinde erken, orta ve geç adölesan olmak üzere 3 grup altında ele alınarak incelenmesi gerekmektedir (Tablo 2.1)[36,37].  Erken Adölesan Dönem: Bu dönem yaş aralığı olarak genellikle 10 ile 14 yaşları arasını kapsamaktadır. Bu dönemin en temel özelliklerinden birisi fiziksel görünüm ve davranışlarda hızlı değişikliklerin görülmesidir ve birey büyük bir öz bilinç ve mahremiyet ihtiyacı hissetmektedir. Genellikle yapılan çalışmalar, erken adölesan döneminde bulunan bireyin fiziksel ve psikososyal sağlığı üzerine odaklanmaktadır [36,37].  Orta Adölesan Dönem: Bu dönem bireyin 15 ile 17 yaşlarına rast gelmektedir. Orta adölesan dönemin en önemli özellikleri arasında bireylerde özgürlük algısının oluşması ve kişilik gelişiminin gerçekleşmesidir. Bu dönemde olan bireyin değerlendirmesinde aile, okul ve akranları ile arasındaki iletişim durumu öne çıkmaktadır. Deneme dürtüsünün bu dönemde çok kuvvetli olması nedeniyle yüksek riskli davranışların görülmesi mümkündür [36,37].  Geç Adölesan Dönem: Bu dönem yaş aralığı 17 ile 20 olarak değerlendirilmektedir. Bu dönemin en önemli özelliği olarak bireyselleşme ve geleceğe yönelik planlamaların yapılmasıdır. Geç adölesan döneminde bulunan bireyin sağlık durumu üzerinde incelemelerin yapılması genel olarak tavsiye edilmektedir [36,37]. 8 Tablo 2.1. Adölesanın Sağlık Hizmeti Gereksinimleri ile İlgili Gelişimsel Özellikleri [40] Görev Özellikler Sağlık Bakımı Gereksinimleri Erken Adölesan Dönemi Puberte Hızlı fiziksel gelişimde büyük değişiklikler; özgüven Gizlilik, kişisellik yaklaşımı sergilenmelidir. Bağımsızlık Kararsızlık Kazanılan özerklik için destek olunmalıdır. Kimlik Normal miyim? Güveni tazeleme ve olumlu tavırlar sergilenmelidir. Düşünme Ben merkezcil ve günü birliğe odaklanma Olayların erken sonuçları üzerine odaklanılır. Orta Adölesan Dönem Puberte Kızlar erkeklerden daha öndedir Normal dışı davranışları olan kişiye duygusal destek olunmalıdır. Bağımsızlık Sınırları zorlar. Uyumsuzluk, deneysel davranışlar, flört Tutarlılık olunmalıdır. Kişilik Ben kimim? İçe dönüş ve küresel konulara ilgi Muhakemesiz kabul ve nazikçe test etme gereklidir. Düşünme Katı ve ciddi davranışlar Problemleri çözmek ve eğitim gereklidir. Geç Adölesan Dönem Puberte Yetişkin görünüm ve yavaş değişim Kronik hastalıklar dışında bakım gereksinim çok azdır. Bağımsızlık Gerçek bağımsızlık hakkında kararsızlık ve aileden ayrılma Destek olunmalıdır. Kişilik Başkalarının gözünde ben kimim? Cinsellik, eğitim ve meslek düşünceleri Kişiliğin gelişmesine destek olunmalıdır. Düşünme Ciddi davranışlar, geleceğe bakma, içe dönüş ve vaatler Yetişkin gibi yaklaşılmalı ve bir değişim sürecinde olduğu göz önünde tutulmalıdır. 2.1.2. Adölesan dönemi sağlık sorunları Türkiye‟de 2014 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sonuçlarına (ADNKS) göre yaklaşık 10- 19 yaş grubu nüfus 12.8 milyon olup, nüfusun %16.5‟ini oluşturmaktadır [41]. 2013 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmalarına (TNSA) göre hane halkının %17.2‟si bu yaş grubunda yer almaktadır. TNSA 2013‟e göre 15-19 yaş aralığındaki adölesan kadınların %5‟i çocuk sahibi veya ilk çocuğuna gebedir. Refah düzeyi düşük ailelerde adölesan evliliklerin ve doğurganlığın daha yüksek olduğu belirtilmektedir. Ayrıca 19 yaş altındaki kadınların %16‟sı anne olmuş veya ilk çocuğuna gebe olduğu belirtilmektedir. Kırsal alanlardaki adölesanlarda çocuk sahibi olma kenttekilere göre daha sık görülen bir davranış olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye‟de çocuk gelin oranının %30-35 olduğu tahmin edilmekte ve bölgesel olarak sıklığı değişmektedir [41]. 9 Adölesan döneminin önemli sorunları arasında yer alan bir başka kavramda, çocukların çalışmasıdır [41]. Türkiye İstatistik Kurumu‟nun (TÜİK) 2013 raporuna göre çocukların %5.9‟u ekonomik bir getiri için çalıştırılmaktadır. Çalışan çocukların %50.2‟si ise okullarına devam edememektedir [42]. 2014 TÜİK ölüm nedenleri istatistikleri arasında 15-24 yaş grubunda gerçekleşen ölümlerin %47.6‟sının dışsal yaralanmalar ve zehirlenmeler kaynaklı olduğu belirtilmektedir [43]. Adölesan döneminde kazanılan kötü alışkanlıklar arasında sigara başı çekmekte, bunu alkol ve keyif verici madde kullanımı takip etmektedir. Adölesan yaş grubunu ilgilendiren önemli sorunlar arasında cinsel ve üreme sağlığı sorunları önemli yer teşkil etmektedir. Dünyada ve ülkemizde adölesanları ilgilendiren bir diğer sorun ise giderek artan fastfood tarzı beslenme alışkanlığının yaygınlaşmasıdır [36]. Diğer yaş dönemlerine oranla hastalık ve ölümlerin daha az görüldüğü bir dönem olmasına karşın nüfusun önemli bir bölümünü oluşturan adölesanlar pek çok sorun yaşamakta ve bu sorunlar sonraki yaşamlarını olumsuz etkilemektedir. Adölesanların karşılaştığı sorunların çoğu önlenebilmektedir. Adölesan sağlığının geliştirilmesi için aile, okul, arkadaş ortamlarındaki günlük yaşamının geliştirilmesi gerekmektedir. Bunun için, toplumsal düzeyde risklere ve koruyucu önlemlere odaklanılmalıdır. Ayrıca gençlerin eğitim ve çalışma konuları ile ilgili olarak yapılacak iyileştirmeler adölesan sağlığı açısından en etkili yaklaşımlar olarak karşımıza çıkmaktadır [36]. Özel sağlık ve gelişim gereksinimlerinin olduğu bir dönem olarak tanımlanan adölesan döneminde bilgi, tutum ve davranışlar gelişmekte, duygusal durumlar, kişiler ve ilişkilerle baş etmenin yöntemleri de öğrenilmektedir. Hızlı bir şekilde fiziksel, psikososyal ve cinsel gelişimin olduğu bir dönem olması nedeniyle fiziksel, psikososyal ve cinsel sorunlar ortaya çıkabilmektedir. Ayrıca, adölesanlarda sigara alkol, madde kullanımı gibi zararlı davranışlar yaşam tarzı olarak kabul edilebilmekte ve bireysel sorunların çözülmesi için ortaya çıkan alışkanlıklar olarak değerlendirilmektedir. Bu dönemde sağlığı etkileyen davranışların değer, tutum ve genel yaşam tarzı gibi belirleyicileri kazanılmakta ve pekiştirilmektedir [36]. Adölesan döneminde bireylerde skolyoz [44], akne vulgaris [45], disfonksiyonel uterus kanaması [6], beslenme bozuklukları [46], anemi [47], adölesan gebeliği ve pelvik inflamatuar hastalık gibi fizyolojik problemler görülmektedir [6]. Ayrıca bu dönemde 10 salgılanmaya başlayan bazı hormonların etkisi ile bireylerin duygu durumlarının oldukça karmaşık ve değişken olduğu bilinmektedir. Adölesan dönemde gerçekleşen hızlı gelişim ve değişimin yarattığı gerilimin içerisinde, uyku sorunlarının da yer aldığı pek çok psikososyal problem bulunmaktadır [7-10]. Adölesan yaş grubunda yer alan bireyler genel itibariyle ciddi bir şikâyeti olmadıkça doktora başvurmamakta, genel bir sağlık taramasından geçmemektedirler [12]. Bunun yanında, bireylerde meydana gelen değişimler, içerisinde bulundukları dönemin psikolojik, sosyal ve fizyolojik özellikleri gibi kabul edilmektedir [11]. Dolayısıyla, hem adölesan dönemine özgü kişinin ileriki yaşamını etkileyebilecek pek çok sağlık sorunu gözden kaçmakta hem de yaşamın erken döneminde başlayan sistemik, kalıtımsal ve metabolik hastalıkların erken tanısı mümkün olamamaktadır [12]. 2.2. Uyku Sağlığı 2.2.1. Uyku tanımı ve genel özellikleri “Bilincin dış uyaranların bir kısmını veya tamamını algılamadığı, tepki gücünün zayıfladığı ve vücudumuzdaki pek çok organın etkinliğinin büyük ölçüde azaldığı dinlenme durumu olarak tanımlanan” uyku [13,21,48,49]; ayrıca organizmanın çevreyle iletişiminin değişik şiddette ve uyarılarla geri döndürülebilir biçimde geçici, kısmi, periyodik olarak kaybolduğu ve çevreye tepkisizlik hali olarak da ifade edilmektedir [13-15,21,48-50]. Uyku sağlığı çok boyutlu bir süreçtir. Amerikan Ulusal Akıl Sağlığı Enstitüsü uyku ve uyanıklılığı “endojen, tekrarlayan, beyinin dinamik fonksiyonel organizasyonundaki değişiklikleri yansıtan ve fizyolojik, davranışsal ve vücut sağlığı açısından optimizasyon yani vücudu en iyi hale getirme süreci” olarak tanımlamaktadır. Ayrıca normal vücut dengesi ve sirkadiyen süreçlerin, uyku ve uyanıklılık halini düzenlediği ifade edilmektedir [51,52]. Bu tanımlamalara göre insan uykusunun pek çok seviyede ve birçok açıdan analiz edilebileceği vurgulanmaktadır. Bu açıdan bakıldığında uyku kişinin kendini değerlendirmesiyle, davranışsal, fizyolojik, sistemsel, hücresel ve genetik olarak incelenebilir. Tüm bu analizler seviyesinde uyku miktar, süreklilik ve zamanlama gibi parametrelere göre değerlendirilebilmektedir [51,52]. Bazı boyutlar belirli bir analiz seviyesine özgü olarak incelenebilmektedir. Bireyin uyku sonrasında kendisini yeni güne hazır bir şekilde zinde hissetmesi anlamına gelen uyku kalitesi; yaşam stili, 11 çevresel etkenler, çalışma ortamı, sosyal yaşam, ailenin ve bireyin kendisinin ekonomik durumu, sağlık durumu ve psikolojik stres durumundan etkilenir. Uyku kalitesi bireyin kendi öz değerlendirmesi ile analiz edilirken, uyku özelliği fizyolojik seviyede değerlendirilebilir. Uykunun aktivasyonu ve deaktivasyon süreçleri ise; nöronal seviyede özel beyin yapılarının incelenmesiyle analiz edilebilmektedir [13,21,51,53]. Uyku sağlığının tanımlamaları genellikle fiziksel, mental ve nöro-davranışsal gibi uykunun ölçülebilir özelliklerini konu almaktadır. Uykunun boyutları doğrudan ilişkili oldukları belirlenen çeşitli sağlık çıktılarının incelenmesiyle değerlendirilmektedir. Uyku sağlığının ve uykunun boyutlarını tüm etkenleri ile birlikte gösteren kavramsal model Şekil 2.1‟de verilmiştir. Uykunun çeşitli boyutlarıyla ilişkilendirilen bazı sağlık çıktıları Tablo 2.2‟de verilmiştir. Uykunun beş boyutu birçok hastalık veya fizyolojik belirtiyle ilişkilendirilmektedir [51].  Uyku süresi: 24 saat içerisindeki uykunun toplam süresini ifade etmektedir.  Etkili uyku ya da uykunun devamlılığı: Uykuya dalma veya uyumanın kolaylığını, yani bu sürenin kolayca geçirilip geçirilmediğini ifade etmektedir.  Uyku zamanlaması: 24 saat içerisinde uyunan zamanları ifade etmektedir.  Uykululuk: Dikkatli uyanıklığı sürdürme durumu olarak tanımlanır.  Uyku Kalitesi: Uykunun iyi ya da kötü şeklinde öznel olarak değerlendirilmesidir [51,54]. Şekil 2.1. Uyku sağlığının kavramsal modeli. Uyku durumunu etkileyen ara süreçler genetik, epigenetik, moleküler ve hücresel süreçler ve sistem düzeyinde süreçleri içermektedir. Tüm bu süreçler doğrudan veya dolaylı olarak sağlık sonuçlarıyla ilişkilidir [51] 12 Tablo 2.2. Uyku Boyutları ve Potansiyel Sağlık Problemleri [51] Uyku Boyutu Sağlık Sorunları Uyku Kalitesi Mortalite Metabolik Sendrom Diyabet/Bozulmuş Glikoz Metabolizması Hipertansiyon Koroner Arter Hastalığı Depresyon Uykululuk Mortalite Koroner Arter Hastalığı Bozulmuş Nöro-davranışsal performans Uyku zamanlaması Diyabet/Bozulmuş Glikoz Metabolizması Mortalite Koroner Arter Hastalığı Kazalar Etkili Uyku, Uykunun Devamlılığı (Uyku latensi, uyku süresinde uyanma durumu) Mortalite Metabolik Sendrom Diyabet/Bozulmuş Glikoz Metabolizması Hipertansiyon Koroner Arter Hastalığı Depresyon Uyku Süresi Mortalite Metabolik Sendrom Diyabet/Bozulmuş Glikoz Metabolizması Hipertansiyon Koroner Arter Hastalığı Obezite Bozulmuş Nöro-davranışsal performans 2.2.2. Adölesanlarda uyku özellikleri ve uyku sorunları Uyku fizyolojisi ve ritmi bebeklik, çocukluk, adölesan ve yetişkinlik dönemlerinde farklılıklar göstermektedir [21,48,55,56]. Bebeklik ve erken çocukluk dönemlerinde gece ve gündüz eşit sayıda uyuma ve uyanma döngülerinden oluşan bir uyku düzeni hakimken, okul çocuğu ve adölesan dönemde okul yaşamının getirdiği bir yaşam tarzı nedeniyle uyku yerini gün içerisinde sadece bir kez uyuma uyku düzenine bırakmaktadır [21,55]. Adölesanlarda yetersiz uyku önemli bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Ortalama lise öğrencisinin gece uyku gereksinimi 9-9.30 saat iken bu yaş grubundaki çocukların yaklaşık 7.30-8 saat uyuduğu görülmüştür [21,49,51,55,57-60]. Uykudaki hareketlerin kayıt altına alınmasını sağlayan bir sistem olan aktigraf ile yapılan çalışmalarda, adölesanların ortalama uyku etkinliğinin %85 olduğu gösterilmiştir [61,62]. 13 Çocuklarda uykunun tüm evrelerinin farklı işlevleri bulunmaktadır. Uykunun Non-REM (NREM) döneminde yenilenme işlevi sağlanırken, hızlı göz hareketlerinin olduğu dönemde; vital kognitif fonksiyonların ve santral sinir sisteminin büyüme ve gelişmesi sağlanır. NREM uykuda, somatik büyümenin regülasyonuyla büyüme hormonu salgılanmaktadır. Optimal öğrenme sağlanabilmesi için uyku evrelerinin hepsinin yeterli miktarda olması gerekmektedir [35,63]. Erişkinlerle karşılaştırıldığında uykuda iken solunumsal olayları takip eden uyarılma, çocuklarda daha az olmaktadır [35,57,58,64]. Doğumdan çocukluk çağının bitiş dönemine kadar uyku süresi, uykuya dalma süresi, uyku dönemleri arasındaki geçiş süresi, gece ve gündüz uykuları gibi birçok uyku parametresi değişiklik göstermektedir [35]. 1-15 yaş aralığındaki çocuklarda uykunun evrelerine bakıldığında; evre 1 uykunun %4-7.7‟sini oluştururken, evre 2 %36-49‟unu, evre 1 ve evre 2 toplamı uykunun yaklaşık %41-53‟ünü, evre 3 ise uykunun %14- 32‟sini oluşmaktadır. Çocuklarda Rapid Eye Movement (REM) dönemi, uyku örüntüsünün %17.4-21.1‟ini kapsamaktadır. Çocuklarda erişkinlere oranla uyku başlangıcından sonra evre 1 ve 2 uykusu daha kısa olmakta ve evre 3 uykusuna geçiş daha kısa sürede olmaktadır. Adölesan döneminde total uyku süresi, NREM ve REM azalır. Adölesanlar küçük çocuklara göre, uyku süresi daha az, evre 2 uykuları daha fazla ve NREM uykuları daha azdır [55,58,65]. NREM-REM bebeklerde 50-60 dakikalık süreler halinde iken, 90 dakikaya kadar uzanmaktadır. Genç erişkinler ise %25‟e kadar REM uykusu vardır. Yaşla birlikte evre 3‟ün ve toplam uyku süresi azalmaktadır. Elektroensefalografi (EEG)‟de çocuklarda post-term 4-9 haftada belirginleşen uyku iğcikleri, 3-6 ay sonrasında yetişkinlerdekine benzer bir görünüm kazanmaktadır. Bu durum normal beyin fonksiyonlarının gelişiminin bir işaretidir [35,65]. Farklı coğrafik koşullarda yaşayan çocukların uyku alışkanlıkları arasında önemli farklar vardır. Örneğin Singapur‟da sıkı eğitim sistemi, Asya‟daki sıkı çalışma prensibi etiği ve toplumsal beklentiler uyku bozukluğu ve düzensizliğine yol açabilmektedir. Singapur‟da 2 yaşındaki bir çocuğun toplam uyku süresi 11.3±0.7 saat iken, İsviçre‟de aynı yaş çocuğun 13.2±1.2 saat ve 6 yaşında bir çocuğun uyku süresi de 10.4 saat olmuştur [35,57,66]. Çocuklar 5 yaşına kadar yaşamlarını uyanıklıktan çok uykuda geçirirler. Bu dönem her çocukta aynı olmadığı gibi yeni doğandan, adölesan sonuna kadar da çocuklardaki uyku düzeni ve uyku saati değişiklikler gösterir (Tablo 2.3). 14 Bunun dışında çocukların uyku süreleri etnik olarak ülkeden ülkeye değişiklik gösterebilmektedir [65-67]. Uyku süresi, 24 saatlik sürenin Portekiz‟de %68‟ini, Amerika‟da %69‟unu, Hollanda‟da %63‟ünü ve Almanya‟da %70‟lik bölümünü oluşturmaktadır [68,69]. Tablo 2.3. Yaşlara Göre Ortalama Uyku Süreleri [40] YaĢ Uyku Süresi (Saat) Yenidoğan 16-18 3 ay 15 1 yaş 14 5 yaş 11 9 yaş 10 14 yaş 9 18 yaş 8 Bebeklikten adolesan dönemine kadar tüm çocukluk dönemlerinde uyku problemleri ile sıklıkla karşılaşılmaktadır. Ancak, uyku problemlerinin en sık görüldüğü çocukluk dönemi olarak adölesan çağ gösterilmektedir [18]. Yapılan çalışmalarda çocukluk döneminde uyku bozukluklarının sıklığı %25-40 arasında değiştiği bulunmuştur [19,35,57,66]. Adölesan döneminde bulunan bireylerin uyku sorunlarını temel olarak gece geç uyuma ve sabah geç kalkma olarak iki başlık altında toplamak mümkündür. Bunun yanında, akademik ve gittikçe fazlalaşan sosyal etkinlikler nedeniyle yeterince uyumak mümkün olamazken, artan yaşa bağlı olarak daha geç yatma ve gün içerisinde de sarkan uyanma süreleri de uyku sorunlarını beraberinde getirmektedir [21,55,65,67,70]. Bu dönemde adölesan kendini daha bağımsız hissettiğinden ebeveynlerin uyku zamanını sınırlandırmasında azalma olur. Bu nedenle, adölesanlarda gündüz dikkat azlığı ve uykuya eğilim gözlenmektedir [21,35,60,70]. Adölesan dönemde ev ödevi, spor, aktiviteleri ve arkadaşlarla beraber olma isteği nedeniyle artmış sayıdaki talepleri çocuğun daha geç yatmasına ve uyku ihtiyacının artmasına neden olmaktadır. Gün içi artan bu faaliyetlerini karşılayabilmek için adölesanların %75‟i kafeinli içecekler veya enerji içecekleri almaktadır [55,71]. Uyku ihtiyacı çocuğun duygu durumunu, dikkatini, hafızasını davranışlarını ve akademik performansını etkilemektedir. Çoğu adölesanın uykusuz ve dalgın araba kullanması sonucunda genç sürücüler arasında trafik kazalarında artış meydana gelmektedir [21,70,71]. Uyku nöroendokrin fonksiyonlar ve glukoz metabolizmasında önemli bir 15 modülatördür. Adölesanlarda uyku süresinin kısalması obezite sıklığında artışa neden olmuştur. Bunun nedeni azalmış glukoz toleransı ve insülin duyarlılığı, yükselmiş sempatovagal ayar, gece kortizol düzeyi ve grelin düzeyi, azalmış leptin düzeyi ve artmış açlık ve iştah olarak açıklanmaktadır [71]. Gün içerisinde uykululuk, çocuklarda yetişkinlere göre daha az rastlanan bir bulgudur. Çocuklardaki uyku bozukluklarında hiperaktivite, agresif hareketler gibi davranış bozuklukları görülebilmektedir. Bireylerde kronik uyku bozukluklarına öğrenme zorlukları, gelişme ile ilgili bozukluklar, büyüme geriliği, kardiovasküler fonksiyon bozuklukları eşlik edebilmektedir. Uyku sırasında üst hava yolunun yapısını veya genişleme özelliğini etkileyen kraniyofasiyal travmalar veya nörolojik hastalıklar, çocuklarda zamanla hipoventilasyona neden olabilir [64,72]. Enürezis görülme sıklığı, uyku sırasında solunum bozukluğu olan çocuklarda daha yüksek görülmektedir. Enürezis, obstruktif uyku apnelerinin uyanma cevabına ve mesane basıncına veya hormon sekresyonuna etkisinden kaynaklanabilmektedir [55,73]. Adölesan dönemde yaygınlıkla görülen diğer uyku problemleri arasında uyku hijyeni bozukluğu, insomnia (uyuyamama hastalığı), narkolepsi (gündüz aşırı uyku eğilimi) ve huzursuz bacak sendromu yer almaktadır [65,67]. Ayrıca, uyku iğciklerinin olmaması veya anormal olması serebral disfonksiyon veya patolojiyi düşündürmektedir. Demir eksikliği de uyku iğciklerini etkileyip çocuğun uyku yapısını bozmaktadır [35]. 2.2.3. Adölesanlarda uyku kalitesi ve etkileyen etmenler Çocukların fiziksel gelişme, bilişsel işleyiş ve öğrenmelerini içeren davranış gelişmeleri ile uyku arasında bir ilişki olduğu belirtilmektedir. Uykunun hem kalitesi hem de kantitesi (uyku süresi gibi ölçülebilen özellikleri) çocuğun normal büyüme ve gelişiminde önemlidir. Çeşitli çalışmalar çocuklarda uyku bozukluklarının sık olduğunu göstermiştir [57,66]. Yapılan çalışmalarda hem toplum hem de klinik örneklemlerde uyku kalitesi ile ilgili yakınmalar yaygın olduğu için uyku kalitesinin oldukça önemli bir kavram olduğu belirtilmiştir [67,74]. Bu açıdan bakıldığında, kişinin uyandıktan sonra kendini zinde, formda ve yeni bir günü yaşamaya hazır hissetmesi olarak tanımlanan uyku kalitesi; bireyin fizyolojik, psikolojik ve sosyal açıdan sağlık durumunu ortaya koymaktadır [17]. 16 Uyku biyopsikososyal bir süreçtir ve kompleks biyolojik ritimlerden etkilenmektedir. Homeostatik mekanizmalar, kronobiyolojik faktörler, aile, karakter, kültürel inançlar ve aile değerlerin hepsi uyku özelliğinin gelişmesine katkıda bulunmaktadır [35,55]. Aile bireylerinin kişiliği, psikopatolojisi, işi ve eğitimi gibi faktörler erken çocukluktaki uykunun özellikleri açısından önemlidir. Psikolojik olgunlaşmasını tamamlamış aileler daha kolay empati kurup çocuğun kendi düzeninin gelişmesi için optimal şartları sağlarken, stresli ve evlilikte problemi olan ailelerde zayıf çocuk ve ebeveyn ilişkisi çocuğun uykusunu negatif olarak etkilemektedir [35]. Ailelerin yatmadan önce çocuğa yiyecek bir şeyler veya içecek vermesi gibi uygunsuz davranışları da çocuğun uykuya başlamasını zorlaştırmaktadır. Coğrafik, iklimsel, ekonomik, bölgesel ve tarihsel gibi kültürel özellikler uykuya başlama, uykuya başlangıç aşamasındaki ritüeller ve uyku zamanını etkilemektedir. Örneğin, okul öncesi yaştaki İtalyan çocuklarının yatak ritüelleri ve aileleri ile beraber sosyal aktivitelere katılmaları nedeniyle yatağa daha geç gittikleri rapor edilmiştir. Ayrıca, Çinli çocukların diğer çocuklara göre daha az uyuduğu, Alman çocukların ise Amerikalı çocuklardan daha düzenli ve daha fazla uyuduğu saptanmıştır. Uyku özelliklerindeki bu farklılıkların kültürel nedenlerden kaynaklandığı ifade edilmektedir. Uyku zamanı rutinleri de ülkeler arasında farklıdır. Amerikalı aileler için uyku ritüelleri çok önem taşırken; İtalya, İspanya, Yunanistan gibi ülkelerde bu ritüeller daha azdır [74,75]. Alman çocuklarında en önemli uyku problemi %10 oranında gündüz uykululuk hali olarak bulunmuştur. Sosyal özellik olarak bazı etnik gruplarda çocuklar anne babalarıyla aynı odada ve aynı yatakta 2-3 yaşına kadar veya diğer çocuk doğana kadar yatmaktadır. Ayrıca çocukların ebeveyninden ayrı bir uyku örtüleri de bulunmamaktadır. Bunun dışında en büyük sosyal farklılıklardan biri özellikle İspanya, Meksika gibi ülkelerde yetişkinlerde yaygın olan siestalardır (öğlen verilen küçük aralarda uyumak). Bu da günlük uyku yapısının değişmesine neden olmaktadır [35,74,75]. Uyku ile ilgili olarak adölesan bireye ve ailesine verilen iyi bir eğitim ile uyku ritüeli oluşturulması ve uyku hijyenine dikkat edilmesiyle birlikte, bir kısım uyku bozukluklarının önüne geçilebileceği bildirilmiştir [21,55]. Medya kullanımı, özellikle akşamları, veya yatak odasında televizyon ve bilgisayar gibi elektronik eşyaların bulunmasının adölesanın uyku kalitesini olumsuz etkilediği gösterilmiştir. Gün içerisinde şiddet içeren programların seyredilmesi ya da oyunların oynanması da uyku kalitesini düşürdüğü belirtilmiştir [55,76,77]. Bu durumların nedeni 17 olarak ise; adölesan dönemde ebeveyn denetiminin azalması veya kalkması gösterilmektedir [55,77]. Adölesanlarda uykuya başlamada, dalmada gecikme ve gündüz uykululuk, uyku süresi açısından en önemli problem iken, uykuya gitmede direnç, gece uyanma, uyku anksiyetesi, parasomniler ve uyku ilişkili solunum problemleri küçük çocuklarda daha sık görülmektedir. Bu bozukluklar kız çocuklarda daha sık gözlenmiştir. İki ebeveynli ailelerde yaşayan çocuklarda göre tek ebeveynlilerde uyku kalitesinin daha kötü olduğu bulunmuş ve çocuklarda yatma direnci, anksiyete ve gece uyanmasının daha fazla olduğu gözlenmiştir [35]. Uyku kalitesini ve sağlığını etkileyen en önemli çevresel etkenlerin içerisinde aile ile ilişkileri yer almaktadır [55,78]. Uyku alışkanlıkları cinsiyete, yaşanan bölgeye, sosyoekonomik duruma, mevsimlere göre değişiklik göstermektedir [35]. Bunun dışında adölesanın uyku kalitesini olumlu yönde etkileyen etmenleri aşağıdaki gibi belirtmek mümkündür.  Karanlık, serin, sessiz odada uyunması,  Yalnızca uyku için kullanılan rahat bir yatak ve yatak odası olması, çocuğu farklı yerlerde uyutulması yerine hep aynı yatakta uyutulması. Böylece çocuğun son aklında kalan görüntülerin ve oradaki sürekli duran oyuncaklar, örtüler gibi yatağa ilişkin görüntüler olacağı belirtilmektedir.  Sabah uyanma zamanının tutarlı olması,  Yatmadan 90 dk. öncesi gerçekleştirilen ılık banyonun uyku kalitesini artırdığı ifade edilmektedir.  Yatmadan önce ağır gıdalar yememek veya bir şeyler içilmemesi,  Yatmadan 30 dk. önce çocuğun gevşemesini sağlamak için televizyon ve bilgisayar oyunlarından uzak kalmasını sağlamak,  Yatak odasında televizyon, bilgisayar, telefon gibi elektronik cihazların bulundurulmaması,  Yatma zamanından 1-2 saat önce egzersiz yapılmaması,  Yatmadan önce mental simülasyon yapıcı aktivitede bulunulmaması,  Yatmadan önce kafein ve kafeinli gıdaların tüketilmemesi,  Yalnızca yaşa uygun olarak gündüz uykusu uyunması,  Sabah en az 30 dk. gün ışığına maruz kalınması,  Düzenli egzersiz yapılması,  Gün boyunca stres ve üzüntüden korunma teknikleri kullanılması, 18  Sevilen bir battaniye, örgü ya da yumuşak bir oyuncak gibi geçiş nesnelerin kullanılması,  Rutin uyku zamanı ritüelinin geliştirilmesi,  Hastalık sırasındaki düzen bozulmalarının sürüp gitmesine izin verilmemesi.  Çocuğun her gece aynı saatte uykuya yatırılması düzenli alışkanlıklar kazanması açısından çok önemlidir.  Gerekli görülürse çocuk çok huzursuzsa küçük bir gece lambası devamlı yanar durumda bırakılabilir.  Her gece aynı rutini aynı sırayla yapmak önemlidir [35,65,67,68]. Şenol ve çalışma arkadaşları, adölesanların %54.7‟sinin kötü uyku kalitesine sahip olduğunu, adölesanlarda ders çalışırken (%60.3) ve okulda ders dinlerken uykusuzluk problemi yaşayanların (%49.3), daha kötü uyku kalitesine sahip olduklarını bildirmişlerdir [21]. Ayrıca, adölesanların %25‟inde uykusuzluk semptomlarının görüldüğü ve %4‟ünde DSM IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) kriterlerine uyan ileri derecede uyku bozuklarının yaşadığı ifade edilmektedir [20]. Uyku problemleri dikkat toplamada güçlük, gündüz uykululuk hali, dürtüsellik, huysuzluk, hırçınlık, akademik başarıda düşüklük, öğrenme bozuklukları, sosyal ilişkilerde sorunlar, kalp yetmezliği, yüksek tansiyon, patolojik derecede utangaçlık gibi birçok olumsuzluğa neden olabilirken, fizyolojik ve psikiyatrik nedenlerin de içerisinde bulunduğu pek çok kavram uyku problemlerine neden olabilmektedir [17,22,23]. Çocuklarda primer uyku hastalıklarını düşünürken gün içinde aşırı uykululuk halinin yanı sıra düşük entelektüel zeka, hafıza ve dikkat kapasitesinin bozulması, dikkat eksikliği, okul başarısında düşüklük gibi semptom ve bulgularda değerlendirilmelidir. Singapur‟da çocuklar üzerinde gerçekleştirilen bir çalışmada, uyurken karanlıktan korkma %61.6, başka bir yatakta uykuya dalma %53, yatağa gitmeyi geciktirme %56.7, uyku ilaçları gibi uyumaya yardımcılar %41.9, sabit yatak zamanı rutinlerini takip etmek %52.2, uykuya dalmak için birine ihtiyaç duyma %73.1 olarak bulunmuştur. Televizyon seyrederken uykuya dalma %33.9, araç kullanırken uyuma %47.3, gündüz uykululuk hali %7.8, gün boyunca dayanılmaz uyku dürtüsü %15.6, uygunsuz zamanlarda uykuya dalma %13.2 ve uyanmanın uzun sürmesi %8.9 olarak belirlenmiştir [35,60]. 19 Qwens‟in yaptığı çalışmada evde başka kardeşi olan çocukların diğer çocuklara göre geç yatma ihtimali daha fazla bulunmuştur. Düzensiz yatış zamanı ve ebeveynin odasında uyuma siyahilerde en fazla, odasında elektronik eşya bulundurma ise İspanyollar da fazla bulunmuştur. Tavsiye edilen yeterli günlük uykuya adölesanların sadece %66‟sinin ulaştığı, %25‟inin daha az, %10‟unun ise normalden daha fazla uyuduğu ifade edilmektedir. Uyku kalitesi ve yaşam tarzı özellikleri arasındaki ilişkilerin incelendiği bir çalışmada; düzenli uyuyan çocuklar %77.0, gece sıklıkla uyanan %78.0, saat 21.00 ve daha öncesinde yatağa giden %75, yetişkinlerin odasında uykuya dalan %56, odasında elektronik eşya bulunduran %23 olarak belirlenmiştir. Yine, düzensiz ve geç yatağa giden adölesanların uyku kalitesinin, düzenli ve erken yatanlardan iki kat daha kötü uyku kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir [51]. Uyku kalitesi iyi olanlarla karşılaştırıldığında kötü uyku kalitesine sahip öğrencilerin fiziksel ve psikososyal sağlık problemlerinden anlamlı şekilde daha fazla muzdarip oldukları bildirilmektedir [33]. 2008 yılında yayınlanan bir meta-analizde uyku süresi daha kısa olan adölesanların obezite riskinin %58 oranında daha yüksek olduğu gösterilmiş ve adölesanlar arasında uyku süresi ile obezite riski arasında ters orantı olduğu ortaya konmuştur [79]. Yoğun bir şekilde uykusuzluk problemi yaşayan adölesanlarda psikiyatrik bozukluklar [22,80], cinsel istismar [81], uygun olmayan çevre koşulları ve ailesel faktörlerin önemli bir yer tuttuğu rapor edilmiştir [19,82]. Uyku kalitesi bozuk olan ya da uyku bozukluğu sorunu yaşayan adölesanlarda depresyon [80], kronik yorgunluk sendromu [8], akademik başarıda düşüklük [18,23,81] ve saldırganlık davranışları [23,83] gibi ciddi sorunlar görülebilmektedir. Adölesanların yaşam kalitesi, sağlıklı gelişebilmesi, tüm bedensel süreçlerini sürdürebilmesi ve gün içerisinde sosyal iletişimine optimal zaman ayırabilmesi için yeterli ve etkili uykunun önemli olduğu ifade edilmektedir [19,22,84]. 2.2.4. Adölesanlarda uyku sağlığının geliĢtirilmesinde hemĢirenin rolü Adölesanların yaşadığı uyku bozuklukları; yaşamı tehdit eden kazalara, psikososyal işlevlerde önemli bozukluklara neden olabilen ve sıklığı açısından büyük önemi olan halk sağlığı sorunları arasında yer almaktadır [23]. İnsan yaşamının 1/3‟ünü kapsayan ve sağlık durumunun sürdürülmesinde önemli rol oynayan uykunun, adölesanın sağlıklı olmasında ve sağlığının sürdürülmesinde önemli bir yeri vardır. NANDA (North American Nursing Diagnosis Association)‟nın hemşirelik tanılarından biri olan 20 uykusuzluk/uyku örüntüsü bozukluğu [85], adölesan sağlığı açısından önemli bir yere sahiptir. Bağımsız hemşirelik uygulamaları içerisinde yer alan ve alternatif tedavi yöntemlerinden biri olan progresif gevşeme egzersizleri, uyku kalitesini arttırmak amacıyla günümüzde yaygın olarak kullanılmaktadır [86-88]. Uyku kalitesinin arttırılmasında hemşirelerin diğer önemli bir görevi ise uyku hijyenine yönelik eksik ya da hatalı uygulamaların belirlenip, düzeltilmesini sağlamaktır. Hemşireler uyku hijyeni ile ilgili genel ilkelerin öğrenilmesini ve uygulanmasını sağlayarak uyku kalitesinin arttırılmasına yardımcı olabilmektedirler [34]. Çocuk ve ailesine uyku ve uyku sağlığı ile ilgili temel bilgileri sunmak, uyku ile ilgili aile rutinleri ve davranışlarının değiştirilmesinde interaktif, yaratıcı, eğlenceli ve çocuk odaklı eğitim mekanlarının kullanılması için aileye rehberlik etmek günümüzde çocuk sağlığı ve hastalıkları ile ilgilenen sağlık profesyonellerinin sıklıkla başvurduğu yöntemlerden birisi haline gelmektedir [35]. Bunun yanında, sağlığın korunmasında ve sürdürülmesinde etkinyeterli uyku ile uyku kalitesinin etkisinin bilinmesi ve bu konularda gereken çalışmaların okul sağlığı çerçevesinde yapılması adölesanlarda olası uyku sorunlarının erken dönemde tespit edilmesi açısından önem taşımaktadır. Pediatri hemşiresinin görevlerinde “Çocuğun sağlığını korumak ve geliştirmek için bakımın her düzeyinde aileye rehberlik eder, sağlık eğitimini planlar, uygular” ifadesi yer almaktadır [89]. Bu açıdan bakıldığında, hemşireler adölesanlarda optimal sağlığın sürdürülmesi için bireysel uyku gereksinimlerini belirleyip, istenen düzeyde karşılanmasına yardımcı olarak, adölesanların sağlıklı olmasında ve